Ë-ja fundore

 

Ë-ja fundore

• 8

Shkruhet ë-ja fundore te fjalët me theks që në krye të herës në rrokjen e parafundit, duke u ruajtur jo edhe në trajtat e tyre ku s’është më fundore.

Kështu shkruhen me -ë:

1. a) emrat femërorë si bukë, fjalë – fjalës, fjalën, fjalët, fjalëve, fjalësh; punë, zhurmë ; po kështu edhe numërorët si dhjetë, mijë etj. (dhjetë – dhjetës, dhjetën, dhjetëra; mijë, mijëra etj.). Shkruhen me -ë gjithashtu emrat mashkullorë që shkojnë pas lakimit të emrave femërorë si babë, dajë, gegë, toskë etj.; Kolë, Lekë etj.;

1. b) disa emra mashkullorë dhe shumica e emrave mashkullorë që përdoren edhe si asnjanës: atë, burrë, djalë, gjalmë, gjumë, kalë, lëmë, lumë; ballë (balli, ballët), brumë (brumi, brumët) djathë (djathi, djathët), drithë, drithëra, dyllë, dhallë, dhjamë, gjalpë, mjaltë, ujë, ujëra ;

1. c) mbiemrat dhe ndajfoljet e tipit (i, e) butë – butë, (i, e) ftohtë – ftohtë, (i, e) gjallë – gjallë, (i, e) gjatë – gjatë, (i, e) lehtë – lehtë, (i, e) mirë – mirë, (i, e) ngrohtë – ngrohtë, (i, e) shkretë – shkretë, (i, e) vonë – vonë. Në çiftet e fjalëve më poshtë mbiemrat shkruhen me -ë, ndajfoljet pa -ë: (i, e) drejtë – drejt, drejtpërdrejt, drejtshkrim; (i, e) fortë – fort, (i, e) kotë – kot, (i, e) lartë – lart, i lartpërmendur; (i, e) ligshtë – ligsht, (i, e) mbrapshtë – mbrapsht, (i, e) mjaftë – mjaft, (i, e) plotë – plot, i plotfuqishëm; (i, e) shpejtë – shpejt, (i, e) thjeshtë – thjesht, (i, e) vërtetë – vërtet; po kështu: larg, pak, pakkush, shkurt;

ç) mbiemrat e formuar me anën e prapashtesës -të nga emra njërrokësh ose me theks në rrokjen fundore, si edhe nga folje që mbarojnë me zanore: (i, e) artë, (ar), (i, e) drunjtë (dru), (i, e) gurtë (gur), (i, e) leshtë (lesh), (i, e) pambuktë (pambuk), (i, e) zjarrtë (zjarr) etj.; (i, e) metë (mej), (i, e) mpitë (mpij), (i, e) ndytë (ndyj), (i, e) thatë (thaj); po kështu edhe numërorët rreshtorë: (i, e) dytë (dy), (i, e) tretë (tre), (i, e) pestë (pesë), (i, e) gjashtë (gjashtë), (i, e) dymbëdhjetë (dymbëdhjetë), (i, e) njëzetë (njëzet), (i, e), njëzetenjë (njëzet e një), (i, e) gjashtëdhjetë (gjashtëdhjetë), (i, e) miliontë (milion) etj;

1. d) trajtat e shumësit të emrave dhe të mbiemrave mashkullorë si: afrikanë, amerikanë, arabë, bullgarë, docentë, dynymë, feudalë, fishekë, francezë, gramë, grekë, gjumashë, hektarë, hutaqë, kilogramë, kroatë, kuintalë, laborantë, lejlekë, lekë, maturantë, matjanë, mekanikë, memecë, motakë, partizanë, përtacë, pionierë, punëtorë, rebelë, romakë, serbë, spanjollë, studentë, shkrimtarë, shoferë, shqiptarë, tonë, traktoristë, (artikuj) ushqimorë, ushtarë, veshë 

Kjo -ë shkruhet në të gjitha rastet e shumësit, edhe kur nuk është fundore: partizanë – partizanësh, partizanët, partizanëve; grekë – grekësh, grekët, grekëve; punëtorë – punëtorësh, punëtorët, punëtorëve.

Shënim. Trajta e emërores dhe e kallzores së pashquar shumës e emrave të njësive të masave që burojnë nga emra njerëzish shkruhet pa ë fundore në rasat e tjera të shumësit të pashquar dhe në të gjitha rasat në shumësin e shquar pas temës shkruhet -ë-:20 amper, 50 om, 300 herc, 220 volt, 60 vat etj.; 15 amperët, 120 voltëve, 30 vatësh etj.

1. dh) trajtat e emërores dhe të kallëzores së shquar të shumësit të emrave dhe të mbiemrave mashkullorë që në trajtën e pashquar mbarojnë me një bashkëtingëllore dhe që janë njërrokësh ose që e kanë theksin në rrokjen e fundit: bijtë (bij), deshtë (desh), djemtë (djem), dhentë (dhen), miqtë (miq), të rinjtë (rinj), thonjtë (thonj) ; armiqtë (armiq), barinjtë (barinj), të mëdhenjtë (të mëdhenj), etj.;

1. e) trajtat e shquara të rasave të zhdrejta të njëjsit dhe të emërores e të kallëzores shumës të emrave femërorë që mbarojnë me zanore të theksuar: bukuri – bukurisë, bukurinë, bukuritë; byro – byrosë, byronë, byrotë; dhi – dhisë, dhinë, dhitë; gjë – gjësë, gjënë; kala – kalasë, kalanë, kalatë; e re – së resë, të renë; rrufe – rrufesë, rrufenë, rrufetë ; po kështu shkruhen edhe shkurtimet e gjinisë femërore që në emëroren e pashquar shqiptohen me theks mbi rrokjen e fundit: ATSH-së (ATSH), OKB-në (OKB), SMT-të (SMT);

ë) emrat e formuar me prapashtesën -zë prej temash që mbarojnë me zanore të theksuar, si edhe emrat me këtë prapashtesë që kanë pësuar një shpërngulje theksi në rrokjen e parafundit (ndryshe nga emrat e tipit arkëz, lidhëz): qelizë, syzë, vezë; dorezë, kokrrizë, librezë, varrezë etj.;

1. f) emrat femërorë më -më (të parmë a të prejardhur) si: astmë, basmë, dasmë, diafragmë, dogmë, gjysmë, kazmë, krismë, nismë, sintagmë, (dhe jo dasëm, basëm, gjysëm);

1. g) përmemrat pronorë ynë, tanë, tonë, sonë, të mitë, të tutë, të tijtë, të sajtë;

1. gj) numërorët themelorë si pesë, gjashtë, shtatë, tetë, nëntë, dhjetë, dymbëdhjetë, pesëdhjetë ;

1. h) foljet me temë më zanore, në vetën e parë dhe të tretë të shumësit të së tashmes dëftore e lidhore: (të) mbajmë, (të) mbajnë; (të) blejmë, (të) blejnë; (të) vëmë, (të) vënë; (të) dimë, (të) dinë; (të) fshijmë, (të) të fshijnë; (të) punojmë, (të) punojnë  Po kështu, kryesisht për arsye morfologjike, shkruhen edhe foljet me temë më grup zanoresh, të ndjekur nga një -j: (të) përziejmë, (të) përziejnë; (të) thyejmë, (të) thyejnë; (të) ruajmë, (të) ruajnë; (të) shkruajmë, (të) shkruajnë etj.;
2. i) trajtat foljore të shumësit të së kryerës së thjeshtë, të cilat dalin me një zanore: lamë, latë, lanë (laj); blemë, bletë, blenë (blej); bëmë, bëtë, bënë (bëj); fshimë, fshitë, fshinë (fshij); zumë, zutë, zunë (zë); hymë, hytë, hynë (hyj) ;

1. j) trajta e vetës së tretë njëjës e mënyrës lidhore te të gjitha foljet duke përfshirë edhe ato me tog zanor, ku -ë-ja shkruhet për arsye morfologjike: të humbë, të lidhë, të mbjellë, të përmendë ; të hyjë, të gjejë, të lajë, të pijë, të thajë etj.; të përziejë, të shkruajë, të thyejë etj.;

1. k) pjesoret e foljeve me temë më zanore a më -l, -ll, -rr dhe mbiemrat e nyjshëm të formuar prej tyre: qarë, blerë, bërë, pirë, fryrë, mjelë, vjelë, mbjellë, sjellë, marrë,nxjerrë ; (i, e) bërë, (i, e) pirë, (i, e) mbjellë, (i, e) nxjerrë etj. Po kështu shkruhen edhe pjesoret si: dhënë, ngrënë, qenë, thënë, vënë, zënë etj. Pjesoret me temë më tog zanor, të cilat theksin e kanë në rrokjen e parafundit, shkruhen pa -ë në fund: përzier, kryer, lyer, mësuar, punuar, shkruar etj.

• 9

Nuk shkruhen më ë fundore:

1. a) emrat dhe mbiemrat më -ël, -ër, -ërr, -ëz, -ull, -ur, të cilët në emëroren e pashquar të njëjësit nuk e kanë theksin në rrokjen e fundit: bukël, gogël, pupël, thnegël etj.; (i, e) ëmbël, (i, e) vogël ; dhelpër, gënjeshtër, motër, numër, zemër etj.; (i, e) ashpër, (i, e) shurdhër, (i, e) verbër etj.; kokërr, puçërr, vjehërr etj.; arkëz (arkë), dhëmbëz (dhëmb), fshikëz (fshikë), gishtëz (gisht), lidhëz (lidh), mollëz (mollë) etj.; (i, e) bukurëz etj.; hatull, kumbull, nofull, rregull, shpatull, tingull, tjegull, vetull etj.; flutur, hekur etj.; (i, e) bukur, (i, e) lumtur etj.;

1. b) emrat dhe mbiemrat që në shumësin e pashquar dalin më një nga bashkëtingëlloret -gj, -q, -j, -nj, të prira nga një zanore, si në emërore, ashtu edhe në të gjitha rasat e tjera: zogj, zogjve, zogjsh; të ligj, të ligjve, të ligjsh ; fiq, fiqve, fiqsh; miq, miqve, miqsh; pleq, pleqve, pleqsh etj.; bij, bijve, bijsh etj.; dru, drunjve, drunjsh; ftonj, ftonjve, ftonjsh; heronj, heronjve, heronjsh; hunj, hunjve, hunjsh; thonj, thonjve, thonjsh etj.

Shënim. Po kështu shkruhen pa -ë- para nyjës -të dhe mbaresave të shumësit emrat:

cjep (cjap) – cjeptë, cjepve, cjepsh; desh (dash) – deshtë, deshve (por deshësh); djem (djalë) – djemtë, djemve, djemsh; dhen – dhentë, dhenve, dhensh; qen (qen) – qentë, qenve, qensh.

1. c) trajtat rasore të shumësit të emrave dhe të mbiemrave që mbarojnë me dy bashkëtingëllore në emëroren e pashquar të shumësit, si edhe të atyre që mbarojnë me -l, -r, -s, -z (këta emra dhe mbiemra para nyjës -t të trajtës së shquar dhe para mbaresës -sh të rrjedhores marrin një -i-): bujq – bujqve, bujqish, bujqit; krushq – krushqve, krushqish, krushqit; peshq – peshqve, peshqish, peshqit; tirq – tirqve, tirqish, tirqit; ujq – ujqve, ujqish, ujqit; murgj – murgjve, murgjish, murgjit; të ëmbël – të ëmbëlve, të ëmblish, të ëmblit; të vegjël – të vegjëlve, të vegjlish, të vegjlit; etër – etërve, etërish, etërit; mbretër – mbretërve, mbretërish, mbretërit; i bukur – të bukurve, të bukurish, të bukurit; i egër – të egërve, të egrish, të egrit; i pjekur – të pjekurve, të pjekurish, të pjekurit; blerës – blerësve, blerësish, blerësit; ndihmës – ndihmësve, ndihmësish, ndihmësit; nëpunës – nëpunësve, nëpunësish, nëpunësit; nxënës – nxënësve, nxënësish, nxënësit; punonjës – punonjësve, punonjësish, punonjësit; sulmues – sulmuesve, sulmuesish, sulmuesit; shitës – shitësve, shitësish, shitësit; vendës – vendësve, vendësish, vendësit; njerëz  – njerëzve, njerëzish, njerëzit; ;

ç) trajta e rrjedhores së pashquar të emrave që në shumës mbarojnë me zanore të theksuar: grash, kalash, shtëpish, byrosh, drush, sysh etj. Po kështu shkruhen edhe: më dysh (dy), më trish (tri), si edhe dyfish, trefish etj.;

1. d) mbiemrat e formuar me prapashtesat -(ë)m, -shëm: e epërm (i epër), i jashtëm (jashtë), i mesëm (mes), i ndryshëm (ndryshe), i nesërm (nesër), i sipërm (sipër), i sotëm (sot), i tashëm (tash), i tepërm (tepër), i vetëm (vetë) ; i ardhshëm, i brendshëm, i gatshëm, i këndshëm, i kujdesshëm, i ndershëm, i nevojshëm, i pafajshëm, i përbotshëm, i vjetshëm etj.;

1. dh) mbiemrat e formuar nga emra, numërorë e ndajfolje me theksin mbi rrokjen e parafundit: (i, e) akullt (akull), (i, e) avullt (avull), (i, e) hekurt (hekur), (i, e) misërt (misër), (i, e) panumërt (numër), (i, e) rregullt (rregull), (i, e) thekërt (thekër), katërt (katër), (i, e) tepërt (tepër) ;

1. e) pjesoret (dhe mbiemrat përkatës) më -ur, -ier, -yer, -uar: (i, e) ardhur, (i, e) dashur, (i, e) veshur ; (i, e) zier etj.; (i, e) kryer, (i, e) thyer etj.; (i, e) bluar, (i, e) zgjuar etj.; ë) trajtat e vetës së parë dhe të tretë të shumësit të së tashmes dëftore e lidhore të foljeve me temë më bashkëtingëllore ose më -ie: (të) djegim, (të) djegin; (të) flasim, (të) flasin; (të) hapim, (të) hapin; (të) mbjellim, (të) mbjellin; (të) mbledhim, (të) mbledhin; (të) presim, (të) presin; (të) tjerrim, (të) tjerrin etj.; (të) biem, (të) bien; (të) shpiem, (të) shpien; (të) shtiem, (të) shtien etj.;

1. f) trajtat e shumësit të së pakryerës së dëftores e të lidhores te të gjitha foljet: (të) ecnim, (të) ecnit, (të) ecnin; (të) ishim, (të) ishit, (të) ishin; (të) kishim, (të) kishit, (të) kishin; (të) lyenim, (të) lyenit, (të) lyenin; (të) punonim, (të) punonit, (të) punonin; (të) ushqenim, (të) ushqenit, (të) ushqenin; (të) zinim, (të) zinit, (të) zinin ;

1. g) trajtat e shumësit të së kryerës së thjeshtë të foljeve me temë më bashkëtingëllore, si edhe trajtat e shumësit të kësaj kohe që përmbajnë një grup zanoresh: humbëm, humbët, humbën; bindëm, bindët, bindën; lidhëm, lidhët, lidhën; dogjëm, dogjët, dogjën; ftohëm, ftohët, ftohën; ikëm, ikët, ikën; u kollëm, u kollët, u kollën; vdiqëm, vdiqët, vdiqën; gjetëm, gjetët, gjetën; u ngjitëm, u ngjitët, u ngjitën; pyetëm, pyetët, pyetën ; përziem, përziet, përzien; thyem, thyet, thyen; rrëfyem, rrëfyet, rrëfyen; kënduam, kënduat, kënduan etj.;

1. gj) trajtat e urdhërores të foljeve që te kjo mënyrë e kanë temën më bashkëtingëllore: bjer; çel, çelni; fol, folni; ec, ecni; hip, hipni; hyr; ik, ikni; jep, jepni; lër; shpjer; zër, përzër; zhduk, zhdukni ;

1. h) përemrat dëftorë (i, e) atij, (i, e) këtij, (i, e) asaj, (i, e) kësaj, si edhe përemrat pronorë (i, e) tij, (i, e) saj (dhe jo i atijë, e sajë etj.)

– Drejtshkrimi i gjuhës shqipe –