Pashko Vasa (1825-1892)
Epoka e Rilindjes karakterizohet nga zhvillimi i një ideologjie e kulture të re me karakter kombëtar e demokratik, nga përpjekjet që rilindësit e shquar bënë për ruajtjen dhe lëvrimin e gjuhës shqipe, për zhvillimin e letërsisë dhe çeljen e shkollave në gjuhën amtare si mjete për ngritjen e ndërgjegjes politike të popullit shqiptar e afirmimin e tij kombëtar.
Një hov të mëtejshëm në këtë periudhë të Rilindjes mori zhvillimi i mendimit politik, shoqëror e filozofik, që u përpunua nga iluministët e mendimtarët më të shquar në bazë të përgjithësimit të përvojës së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe të luftës së armatosur të popullit shqiptar kundër robërisë osmane e politikës pushtuese të shteteve fqinje. Ky mendim politik e shoqëror dhe në tërësi programi politik i Rilindjes u përgjigjeshin detyrave të bashkimit e të çlirimit kombëtar, që objektivisht shtroheshin për zgjidhje para shoqërisë shqiptare. Por ato karakterizoheshin gjithashtu nga një frymë e theksuar demokratike, shprehnin aspiratat e gjithë popullit për liri, pavarësi dhe përparim ekonomiko-shoqëror e politik të vendit.
Një rol të madh në përpunimin e mendimit politik e shoqëror të Rilindjes luajtën shtypi patriotik dhe letërsia artistike, që morën gjithnjë e më shumë karakter politik, përmbajtje kombëtare e frymë luftarake.
Pashko Vasa (1825-1892)
Radhitet ndër njerëzit e mëdhenj të Rilindjes që hodhën themelet e ideologjisë së saj dhe u shquan në fushën e mendimit e të veprimit politik dhe në atë të krijimtarisë letrare. U lind në Shkodër ku kreu mësimet e para. Pasi kreu studimet e mesme në Venedik, punoi si sekretar i konsullatës britanike në Shkodër, por shpejt e braktisi atë detyrë dhe rreth vitit 1847 u hodh në Itali, ku mori pjesë në luftën çlirimtare të italianëve kundër zgjedhës së huaj. Por lufta e sakrificat e tij për çlirimin e Italisë u shpërblyen me intriga e përndjekje që e çuan në burg. I zhgënjyer, shtrëngohet të vendoset në Stamboll, ku më pas zuri vende me rëndësi në administratën osmane. Por kjo nuk e pengoi të lidhej me lëvizjen atdhetare të shqiptarëve dhe të bëhej një nga figurat kryesore të saj. Veprimtarinë më të dendur e zhvilloi në vitet 70, kur bashkë me Kostandin Kristoforidhin u përpoqën për krijimin e një shoqërie për përhapjen e shkrimit shqip dhe për zgjimin e vetëdijes kombëtare. Në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, krahas Abdyl Frashërit, u shqua si një nga figurat kryesore të Komitetit të Stambollit. Më 1878 ai u gjend në Kosovë. Duke qenë në epiqendër të ngjarjeve, që shënuan fillimin e një epoke të re në historinë e përpjekjeve të shqiptarëve për liri e për shtet të pavarur kombëtar, ai u bë një nga veprimtarët më aktivë për organizimin e Lidhjes dhe për njohjen ndërkombëtare të çështjes shqiptare. Me anë të disa memorandumeve drejtuar qarqeve diplomatike angleze e austro-hungareze dhe sidomos me anën e memorandumit të njohur të 20 qershorit 1878, shkruar padyshim me dorën e tij dhe drejtuar përfaqësuesve të shteteve pjesëmarrëse në Kongresin e Berlinit, Pashko Vasa, ndër të parët politikanë e diplomatë shqiptarë, i bëri të pranishëm opinionit ndërkombëtar faktin se “po lind një çështje e re, çështja shqiptare”.
Është autor i disa veprave me karakter politik e historik, me të cilat mbrojti çështjen shqiptare dhe përpunoi bazat e ideologjisë kombëtare. Ndër to veçohet vepra “E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët”, botuar në frëngjisht në Paris, më 1879, në të cilën, krahas të dhënave historike për popullin shqiptar dhe për qëllimet e luftës së tij, parashtroi me një forcë të rrallë kërkesat themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Programi që projektoi Pashko Vasa në këtë vepër për të ardhmen e Shqipërisë është një program kombëtar, iluminist, që ka në themel të tij idenë e bashkimit të të katër vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm, dhe të forcave të gjalla të kombit, idenë e zhvillimit të potencialeve krijuese të popullit, të shfrytëzimit të burimeve ekonomike të vendit, zhvillimin e arsimit, të kulturës e të shkollës shqipe. Pashko Vasa është një reformator dhe një statist vizionar kur shkruan se është e domosdoshme që “t’i jepet Shqipërisë një organizim i fortë, homogjen, kompakt, në pajtim me nevojat e saj dhe me karakterin e popullsisë së saj”, që “të vihet në gjendje, me anë reformash radikale, për të zhvilluar forcat e veta intelektuale, pasurinë dhe fuqinë ushtarake”.
Në këtë vepër janë shkrirë argumenti shkencor i historianit, shpirti i poetit dhe forca e propagandistit të ideve kombëtare, i cili pasi parashtron fakte për lashtësinë e shqiptarëve, për tiparet e karakterit të tyre burrëror e të panënshtruar, shpreh vendosmërinë e këtij kombi për të jetuar i lirë në trojet e veta. “Ne do të parapëlqenim ta qanim Shqipërinë të vdekur, – shkruan ai, – sesa ta shihnim të copëtuar në dobi të fqinjëve. Nuk duam që populli shqiptar të bjerrë tipin e vet karakteristik, doket e veta, gojëdhënat e veta dhe gjuhën e vet”.
Penës së Pashko Vasës i përkasin edhe dy veprat historike në frëngjisht: “Skicë historike për Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë” (1872) ku përshkruan pashallëkun e Shkodrës nën Bushatllinjtë dhe “Bosnja e Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut” (1865).
Pashko Vasa ishte një nga themeluesit e veprimtarët më aktivë të “Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip”. Ai është autor i disa veprave që u shërbenin përpjekjeve shkencore për shkrimin e shqipes dhe për mësimin e saj. Më 1878 ai pati botuar në frëngjisht një libër me titull “Alfabeti latin i zbatuar në gjuhën shqipe”, ku paraqet projektin e vet për një alfabet të shqipes. Me këtë libër ai përuronte debatin e gjatë për çështjen e alfabetit, si një nga pikat kyçe për një zhvillim të njësuar gjuhësor e kulturor e për pasojë edhe politik të shqiptarëve.
Si një nga anëtarët më aktivë të “Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip”, Pashko Vasa është edhe një nga bashkautorët e të parës vepër të botuar prej saj, i “Alfabetares së gjuhës shqipe”, që hidhte bazat e literaturës didaktike të shkollës kombëtare shqipe. Atje ai botoi prozën “Shqypnia dhe Shqyptarët”, e cila u drejtohej shqiptarëve që duhej të mësonin historinë e tyre.
Autor i disa veprave letrare në gjuhë të huaj, i prozës memorialistike në italisht “Burgu im” (1850), i romanit me temë nga jeta shqiptare “Barda e Temalit” (1890) në frëngjisht, i lirikave italisht “Rose e spine” (“Trëndafilë dhe gjemba”, 1873), ai mbeti i njohur si poet me veprën poetike “Mori Shqypni” të krijuar më 1880 në ditët e Lidhjes së Prizrenit. Poezia qarkulloi si fletë fluturuese dhe i mrekulloi atdhetarët me forcën e ideve e të artit të saj. E ndërtuar mbi bazën e kontrastit poetik midis të kalurës së lavdishme të shqiptarëve dhe mjerimit ku i kishte hedhur robëria osmane, vjersha tingëllon si një kushtrim lufte. Ajo është një manifest poetik i Rilindjes, një nga kryeveprat e poezisë shqipe të kohës. Por mbi të gjitha ajo mbeti një pikë referimi për të gjitha kohët me idenë e bashkimit të shqiptarëve të të tri besimeve, duke vënë mbi fetë shqiptarinë që autori e quan “fe të shqyptarit”.
Ky laicizëm i ndërgjegjes kombëtare është një nga arritjet e mëdha të Rilindjes.
Historia shqiptare
Rilindja Kombëtare
