MODA GJATЁ VITEVE ’60.

 

Çështja 1. Veçoritë e veshjeve gjatë kësaj periudhe

Në vitet ’60 veshja u kthye në një vektor tregues mbi përkatësinë në shoqëri dhe evolucioni i saj ilustron modifikimet e thella të një shoqërie që tërhiqej nga një rini e etur për ndryshime. Ranë tabutë,  ju la fushë e lirë një mënyre jetese që shkonte në koherencë me veshje të reja: këmbë të zbukuara, këmisha trasparente, pantallona femërore. Për herë të parë u përdor termi “stilim” dhe krijuesit morën emrin stilistë, nga rrobaqepës që quheshin më parë.

Vitet ’60 janë treguesi më i qartë i marrëdhënieve midis ndryshimeve që pësonte shoqëria e sapo dalë nga Lufta e II Botërore dhe ndryshimeve të veshjeve. Tronditjet që solli shpikja e bikinit nuk i solli as shpërthimi i bombës atomike, T-shirt-i, veshjet e lëkurës dhe xhinset. Novacioni i këtyre viteve fillimisht, e pati shumë të vështirë hyrjen e bikinit në tregun e shitjes, pasi ato mbeteshin nëpër dyqane pa u blerë, por mjaftoi përdorimi i tyre në film nga aktorë të shquar, që e gjithë rinia t’i kërkonte dhe t’i përdorte. Rinia filloi të vishej në këtë mënyrë, duke përmbysur përgjithmonë rregullat e hershme të veshjes. Atëherë lind pyetja; A u zhvillua moda e industrializuar (e gatshme për t‘u veshur)? Deri në vitin 1960, Parisi është konsideruar të jetë qendra e modës në të gjithë botën. Megjithatë, në mes të 1960 dhe 1969 një tronditje radikale kishte ndodhur në strukturën themelore të modës. Nga 1960  e  në  vazhdim  kurrë nuk do të ketë prirje mbizotëruese të modës,  por një bollëk të madh të mundësive, të lidhura  në mënyrë të pandashme për të gjitha ndikimet e ndryshme, në të gjitha fushat e jetës së njerëzve. Të rinjtë, me fuqinë dhe kulturën e tyre ishin një forcë që mendonin dhe të kishin një ndikim të fuqishëm në industrinë e modës. Por ndoshta kohë më parë në histori, ka pasur një mënyrë të pavarur të të rinjve, që nuk ishte e bazuar në veshjet e një grup- moshe të vjetër. Në 1960 u bë e modës  një rini me liri të theksuara personale, që vishnin markën e fabrikës Montgomery (një xhaketë mesatare  me kapuç). Nënat,  gratë  në 1960 vishnin veshje me stil fëmije, me funde të shkurtra dhe që  të kujtonin  pamjen e viteve 1920. Në fillim të dekadës fundet ishin të gjatë deri në mes të  gjurit, por në mënyrë të qëndrueshme u shndërruan në të shkurtër dhe më të shkurtër, deri në minifundin që u shfaq në vitin 1965. Deri në fund të dekadës këto veshje mbetën të pashmangshme. 1960-ta ishte një dekadë e ndryshimit dërrmues në të gjithë botën e modës, duke gjeneruar ide dhe imazhe, të cilat ende shfaqen moderne edhe sot. Ndërsa moda më parë kishte qenë në shërbim të një elite të pjekur, të pasur dhe me shije, tani u bë e rëndësishme edhe për preferencat e të rinjve. Në fillim të dekadës, tregu u dominua nga dizenjusit parizienë të rrobave të shtrenjta “Haute Couture“. Kostumet formale për gratë kanë pësuar një ndryshim strukturor, që rezulton në linja të  lirshme dhe funde të shkurtra. Megjithatë, forma e rrobave u transformua shpejt nga ide të reja që dalin nga skena të muzikës pop, në Londër. Dyqanet kanë luajtur një rol të rëndësishëm në popullarizimin e modeleve  të reja . Zona të tëra të Londrës si “Rruga e Mbretit“ dhe “Rruga Carnaby“ u shndërruan në butiqe. Butiqet kanë shitur një gamë të gjerë e që ndryshonin me shpejtësi veshjet dhe ofruan një atmosferë informale dhe vetë- shërbimi, ndryshe nga rrobat tradicionale në dyqane. Në Britani, shijet muzikore dhe stilet e veshjes janë të lidhura ngushtë dhe kjo ishte pamja e modës, e cila së pari u popullarizua me forma të thjeshta gjeometrike dhe kontrasti i të bardhës me të zezën tipike e viteve 1960. Nga mesi i viteve ’60 u “ndez” A-line (linjë veshje në formën e shkronjës A, e ngushtë lart dhe e gjerë poshtë), që ishte në stilin e dizenjusve për fundet dhe veshjet e ndryshme. Stili u përshtat me veshje me ngjyra të ndezura, që janë shitur me çmim të ulët në të gjitha dyqanet  plot gjallëri në Londër dhe kishte ndikim të madh në të gjithë Evropën dhe SHBA. Rrobat e dizenjusve  francez si Balenciaga dhe Dior përfaqësuan  hijeshi të sofistikuar dhe ishin të veshur nga gratë në shoqërinë e lartë. Figura publike si Jacqueline Kennedy filluan të favorizojnë artikuj më pak formalë, të tilla si funde të shkurtra. Ishin të paktë njerëzit që vishnin aksesorë si kapele dhe doreza. Një tjetër ndikim i rëndësishëm kontinental ishte dizajni italian, i cili nga mesi i viteve 1950  kishte frymëzuar një vështrim të zgjuar e të hijshmëm, veçanërisht në veshje për meshkuj. Moda në Britani këmbënguli te të qepurit me porosi të veshjeve, zgjedhjen e materialeve dhe të prera për një ndikim maksimal. Brezi i ri filloi të zhvillonte një stil të veçantë të veshjes, kërkesa u rrit për veshje më pak tradicionale, veshjet më të përballueshme në kosto. Qëndrimi ekskluziv i shtëpive Couture dukej qartë. Të ardhurat e të rinjve ishin shumë të larta që nga fundi i Luftës së II Botërore, duke krijuar dëshirën për një garderobë, duke bërë më shumë se sa thjesht një kopje veshjesh të të rriturve. Dizenjuesit e rrobave dhe tekstileve festonin modernitetin. Materialet e modës që u prezantuan kishin përfshirë edhe shkëlqim, PVC, poliakrilnitrilin  dhe poliestrën. Kostumet e burrave u bënë shik dhe u shoqëruan me aksesorë shpesh  të shndritshëm, këmisha të guximshme dhe çizme me takë të lartë.  Pantallonat ishin të gjera në pjesën e poshtme, tip kauboj. Dizenjusit eksperimentuan me materiale me shkëlqim të ri, të papërshkueshëm nga uji dhe me një vështrim modern si PVC dhe Perspex. Paco Rabanne eksperimentoi veshje të bëra nga disqe plastike dhe lidhje metalike, të cilat dukeshin më shumë si skulpturë se sa veshje. Më vonë në këtë dekadë u duken grupet hipi, të cilët lindën në Bregun Perëndimor të Amerikës e më pas  kaluan Atlantikun. Kjo ishte një kohë kur dizenjusit e rrobave dhe tekstileve eksperimentuan me ngjyrat, modelet dhe tekstilet u huazuan nga kulturat joperëndimore. Modelet dhe vlerat hipi kishin një efekt të madh në kulturë, duke u ndikuar nga muzika popullore, televizioni, filmat, letërsia dhe artet. Që nga viti 1960, shumë aspekte të kulturës hipi janë asimiluar nga shoqëria. Diversiteti fetar dhe kulturor të përqafuara nga hippitë kanë fituar pranim të gjerë, filozofi Lindore, koncepte shpirtërore dhe kanë arritur një audiencë më të madhe. Trashëgimia hipi mund të vërehet në kulturën bashkëkohore në forma të panumërta, duke përfshirë ushqim të shëndetshëm, festivale muzikore, zakone bashkëkohore seksuale dhe madje duke përqafuar dhe mënyrat e veshjeve ekstravagante të tyre. Së bashku me të Majtën e Re dhe Lëvizjen për të Drejtat Civile Amerikane edhe Lëvizja hipi ishte një nga tre grupet e kundërta të 1960, kundërkulturës. Hippitë refuzuan institucionet e themeluara,  kritikuan vlerat e klasës së mesme, armët bërthamore, ishin kundër  Luftës  së Vietnamit, përqafuan aspektet e filozofisë  Lindore, përkrahën  çlirimin seksual, ishin shpesh vegjetarian dhe eko – miqësore, promovuan përdorimin e drogave dhe krijuan komunitete për këto qëllime apo komuna. Ata përdoren artet alternative, teatër në rrugë , muzikë popullore dhe përdorën drogën si një pjesë të jetesës së tyre dhe si një mënyrë për të shprehur ndjenjat e tyre, protestat e tyre dhe vizionin e tyre të botës dhe të jetës. Hipitë dhe lëvizjet e tyre në fund të dekadës kishin gjithashtu një ndikim të fortë në stilet e veshjeve, duke përfshirë bell -fund xhinse. Ndoshta zhvillimi më i shquar në 1960 ishte ndryshimi dramatik në veshjet e meshkujve. Në 150 vitet e fundit, veshjet për meshkuj kanë qenë të qepura me porosi, të thjeshta dhe të errta në dukje. Duke ndjekur tendencat, të cilat së pari u shfaqën në modelet e homoseksualëve, u prezantuan elementet e ngjyrave, të tilla si xhaketë  me kollare të veshura  me pantallona të gjera  dhe çizme. Hull dhe Conran Fabrics, të gjitha modelet nga dizenjusit e rinj të pavarur që morën frymëzimin e tyre nga arti dhe grafika të tilla si imazhe Pop Andy Warhol -së dhe pikturave të artit Op e Bridget Riley bashkëkohore në atë kohë. Ngjyrat e ndezura në shkallë të gjerë dhe figurat gjeometrike në pëlhura, ishin të preferuara për të dyja veshjet (meshkuj dhe femra). Më vonë gjatë dekadës, modelet me lule janë parë kudo. U rizbulua Dekori Viktorian dhe motivet e huazuara nga Art Nouveau dhe Art Deco i dhanë një pamje (look) të re jetës, me shtimin e ngjyrave dhe shkëlqimin. Gjatë kësaj periudhe kanë ndodhur shumë ndryshime radikale në veshje të zhvilluara në rrugët e Londrës, me dizenjator të talentuar, të tilla si Mary Quant (i njohur për nisjen e mini-fundit) dhe Barbara Hulanicki (themeluesi i Boutique legjendar Biba). Parisi gjithashtu kishte në pjesën e tij dizenjues të rinj dhe revolucionarë, përfshi këtu Pierre Cardin (i njohur për planet e tij vizionare dhe shkathtësi në prerje), André Courreges (i njohur për veshjet e tij  futuristike dhe për nisjen e mini-fundit), së bashku me Mary Quant, Yves Saint Laurent (i njohur për modelet e tij revolucionare ende elegante) dhe Emanuel Ungaro (i njohur për imagjinatën e tij në ngjyra dhe kontraste të theksuara barok). Në Shtetet e Bashkuara, Rudi Gernreich (e njohur si avant-gardën dhe hartimin futuristik) dhe James GALANOS (i njohur për veshjet e tij luksoze) me dizenjimet e tyre arritën një audiencë te të rinjtë. Mbështetjet  kryesore për këta dizenjus të rinj të modës ishin dyqanet e vogla, në të cilat shiteshin veshje që nuk mund të konsideroheshin të “humbura“ , por thjesht të dizenjuara në sasi të vogla, pra në një sasi të kufizuar të madhësive dhe ngjyrave. Megjithatë jo të gjithë dizenjusit u morën me stilin e ri. Në vitin 1965 Coco Chanel (vazhdoi me hapjen e  ndërmarrjeve që ishin kundër ekspozimit të gjurit) dhe Balenciaga vazhduan vendosmërisht  të prodhonin veshjet femërore tip konservatore. Dy dizenjues të rëndësishëm dhe me ndikim në vitet 1960 ishin Emilio Pucci dhe Paco Rabanne. Veshjet sportive u hartuan nga Emilio Pucci me printime frymëzuar nga arti Op, shkëlqimi dhe elemente mesjetare heraldikë, duke i dhënë atij një reputacion që shkonte përtej qarqeve të shoqërisë së lartë. Veshjet e tij të hijshme me shumë luks, tunikat dhe rrobat e plazhit krijuan një “Puccimania“, që ishte e gjitha pjesë e një lëvizjeje për të çliruar formën. Veshjet e tij për femra edhe sot janë sinonim me vitet 1960. Francisco Rabaneda Cuervo ( më vonë Paco Rabanne ) hapi shtëpinë e tij të parë Couture në vitin 1966 dhe që nga fillimi i prodhimit harton vendosmërinë moderne. Në vend që të përdorte materiale konvencionale në veshje, ai krijoi veshje nga alumini, Rhodoid??/ dhe copa hekurishte. Planet e tij, duke qenë se ishin eksperimentale, ishin gjithashtu të ngushta në krahasim me atë që gratë e reja moderne aventuriere kërkonin për të veshur. Ndër risitë e tij janë veshje hapësinore, të bëra pas shumë eksperimenteve, nga spërkatje klorur vinyl në materialet tekstile dhe në veshje me buxhet të ulët, të disponueshme prej letre dhe fije najloni. Rabanne ishte edhe projektuesi i pari i modës për të përdorur modele të zeza, e cila shumë shpejt rezultoi me shkarkimin e tij nga Chambre Syndicale de la Couture Parisienne. Suksesi i tij parfumi Calandre e ndihmoi të mbështeste fushat më pak fitimprurëse të punës së tij, ndërsa utopizmi i siguroi atij një pozitë të veçantë në botën konservatore e Haute Couture. Ndryshimet kryesore në veshjet për meshkuj në 1960 qenë përdorimi në masë i pëlhurave. Zgjedhja e materialeve dhe metodat për të prodhuar një kostum, duke qenë se ajo ishte e lehtë në peshë (me peshë të lehtësuar 67% pambuk dhe 33% poliester), kishte një vështrim krejtësisht të ndryshëm me një linjë që ishte më afër formës natyrore të trupit, duke i bërë njerëzit që të shihnin defektet e tyre trupore, pikërsht ato që ishin më kritike. Përhapja e xhinseve shërbeu për të përshpejtuar një ndryshim radikal në veshjet mashkullore. Të rinjtë rritën flokët e tyre poshtë qafës dhe shtuan një kontakt të ngjyrës në veshjet e tyre, madje edhe motive me lule në këmishat e tyre. Jaka e ngritur kurrë nuk pati sukses në zëvendësimin e kravatës, por miratimi i xhaketës së artizanëve në kadife me vija të vrazhdë dhe veçanërisht xhaketa Mao,  provoi të ishte më shumë se thjeshtë një deklaratë politike. Disa zëra futuristik u nisën nga Pierre Cardin dhe Andre Courreges, por kostumi tre- copë ende mbijetoi i paprekur. Një pamje kozmopolit është reflektuar nga Ossie Clark, Jean Muir, Thea Porter dhe Zandra Rodosit, të cilët eksperimentuan  me rrobaqepësi  jo-tradicionale dhe printime me ngjyra, duke treguar një interes në veshjet etnike. Gjatë fundit të viteve ‘60 ka pasur një reagim kundër prodhimit në masë të veshjeve të modës së muzikës pop, të cilat u kishin sjellë stile të ndritshme dhe të reja shtëpive evropiane dhe amerikane në garderobën e veshjeve. Disa njerëz u zhgënjyen nga ky humor materialist dhe u kthyen për në kulturat lindore dhe mitologjitë, të cilat u shfaqën më shumë në një mendje me botën ‘natyrore’ .