Letërsia e shek. XIX
Ringjallja nacionale, lëvrimi i shqipes si gjuhë e kulturës, organizimi i arsimit kombëtar dhe themelimi i letërsisë kombëtare në rrafshin kulturor, si dhe krijimi i shtetit të pavarur në rrafshin politik, këto ishin pikat kyçe të programit të lëvizjes së Rilindjes, prej së cilës lindi shkolla e romantizmit shqiptar të shek. XIX, që u përurua në veprën “Këngët e Milosaos” (1836) të Jeronim de Radës për të marrë formën e plotë në veprat e Naim Frashërit, Pashko Vasës, Ndre Mjedës, Zef Serembes, Gavril Darës (të Riut), Andon Z. Çajupit, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Gjergj Fishtës, Filip Shirokës e të tjerëve. Ishte ky një romantizëm tipik ballkanik, i mbrujtur me frymën e çlirimit kombëtar, me mallin e mërgimtarit dhe me patosin retorik të evokimit të mesjetës shqiptare, domethënë të luftërave të Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Letërsia e Rilindjes u frymëzua nga idetë e romantizmit nacional dhe të iluminizmit, që u kultivuan në rrethet e inteligjencies shqiptare, e cila jetonte kryesisht në mërgim, në ngulimet e vjetra shqiptare në Itali dhe në ngulimet e reja në Stamboll, Bukuresht, ShBA, Sofje e Kajro. Kjo shkollë letrare lëvroi kryesisht poezinë. Heroi i saj ishte njeriu etik, shqiptari luftëtar e më pak njeriu tragjik. Në procesin e zhvillimit të saj nisën të integrohen gjithnjë e më shumë në të edhe idealet shoqërore demokratike të ndikuara nga orientimi në përgjithësi perëndimor i kulturës shqiptare të Rilindjes. Këtë prirje e shprehu në mënyrë poetike, Naim Frashëri, në vargjet sintetike: “Jak’ o dit’ e uruar, / Që lint nga perëndon”.
Pjesë e këtij procesi ishte dhe pasurimi i krijimtarisë letrare me idealet humaniste për rilindjen e njeriut dhe lirinë e individit, për përsosjen e tij morale dhe emancipimin e tij nga prangat e mesjetës, nga mendësia e normat e moralit të saj që e ndrydhte shpirtin e njeriut dhe e mbante në padije e errësirë. Poezia, sidomos poezia lirike e Rilindjes, i solli letërsisë shqipe botën shpirtërore të individit, dramat e kërkimet e tij morale, një botë në lëvizje e të trazuar, një shpirt të zgjuar nga gjumi mesjetar që e mpinte mendjen njerëzore.
Një tipar i rëndësishëm i kulturës dhe i letërsisë së Rilindjes është rigjallërimi dhe rivlerësimi i vlerave tradicionale të kulturës shqiptare, sidomos lidhja e ngushtë e saj me folklorin vendas, riaktivizimi i motiveve dhe i formave poetike të krijimtarisë gojore popullore. Gjurmimi i kësaj tradite dhe botimet në fushë të saj (“Rapsodi të një poeme arbëreshe” më 1866 nga De Rada, “Përmbledhje të këngëve popullore dhe rapsodi të poemave shqiptare” më 1871 nga Zef Jubani, “Bëleta shqiptare” më 1878 nga Thimi Mitkoja, “Valët e detit” më 1908 nga Spiro Dineja etj.) ishin pjesë e programit kulturor të Rilindjes Kombëtare për afirmimin e identitetit etno-kulturor të shqiptarëve.
Por letërsia e kultura e Rilindjes u zhvilluan në marrëdhënie të ngushta me kulturat perëndimore e lindore, duke marrë prej tyre ato elemente që i përgjigjeshin frymës së tyre dhe duke ruajtur natyrën vendase.
Lëvizja mendore dhe letrare e Rilindjes krijoi një kulturë të re; ajo hapi epokën e kulturës moderne të shqiptarëve.
Fillimet e letërsisë së Rilindjes lidhen me krijimtarinë poetike të një grupi poetësh nga veriu, të cilët qëndrojnë në kapërcyell të dy kohëve. Nga njëra anë ata me shkrimet e tyre fetare zgjasin, pas një heshtjeje gati treçerekshekullore, traditën e letërsisë së vjetër klerikale katolike, kurse nga ana tjetër me disa vjersha të tyre, ku u buthtuan motivet e para atdhetare, u bënë nismëtarë dhe pararendës të letërsisë së re. Këta ishin Preng Doçi (1847-1917), abati i Mirditës, Pjetër Zarishi (1806-1866) nga Zadrima, Leonardo de Martino (1830-1923) arbëresh i ardhur si misionar françeskan në Shqipëri dhe Ndue Bytyçi (1847-1917) prej Kosove.
Disa vjersha të këtyre poetëve janë të mbrujtura me frymën atdhetare dhe me notat e kushtrimit për luftë kundër pushtuesit, duke i hapur udhën edhe një lëvizjeje të gjerë artistike letrare, që do të zhvillohej në Shkodër në mbarim të shek. XIX dhe që pati si përfaqësues të saj Ndre Medën, Gjergj Fishtën, Luigj Gurakuqin, Filip Shirokën.
Historia shqiptare
Rilindja Kombëtare
