GRAMATIKAT E GJUHËS SHQIPE
✤ Tërësia e gramatikave mësimore e shkencore që trajtojnë strukturën gramatikore të gjuhës shqipe. Të dhënat e para për strukturën gramatikore të shqipes nisin që në gjysmën e parë të shek.XVII. Gramatika e parë shqipe është një dorëshkrim anonim, shkruar më 1710, që është botuar kohët e fundit. Më 1716 u botua vepra «Vërejtje gramatikore për gjuhën ‘shqipe» e ‘F.

Da Leçes. Në periudhën e parë të studimeva për gjuhën shqipe dhanë një ndihmesë mjaft dijetarë arbëreshë të Italisë. Punime dhe shënime për strukturën gramatikore të shqipes os® gramatika të shqipes të botuara a të mbeturg dorëshkrim gjejmë edhe te një varg studiuesish të huaj të kësaj periudhe. Gjatë Rilindjes Kc~ mbëtare gjallërohet e zgjerohet studimi i strukturës gramatikore të shqipes nga shqiptarët. Veprimtaria kërkimore-shkencore e gjuhëtarëve të kësaj periudhe nxori në dritë vepra të gjera s! ajo e Dh.Kamardës (1864). Në fazën më të ngritur të Rilindjes dalin edhe vepra themelore për strukturën gramatikore të shqipes, hartuar e botuar nga gramatikanët shqiptarë: gramatikat e K.Kristoforidhit (1882), S.Frashërit (1886), J.De Radës (1894), i cili kishte botuar një gramatikë edhe më parë (1871). Në fund të shek.XIX disa vepra gramatikore autorësh shqiptarë mbetën dorëshkrime. Studimi më i thelluar shkencor I gramatikës së shqipes nga dijetarët shqiptarë nir» me Gj.Pekmezin (1908). Pas shpalljes së Pavarësisë tekstet mësimore të shqipes u shtuan. Në vitet 20-40 u botuan gramatika mësimore nga A.Xhuvani (1919, 1922, 1933),

D.Sheperi (1927) etj. Përpjekje të tilla u bënS edhe ndër nguiimet arbëreshe të Italisë nga M. La Piana etj. Në vitet e mëvonshme vepra gramatikore për shqipen hartuan J.Rrota (1942), O.Myderrizi (1944).

Për studimin e strukturës gramatikore të gjuhës shqipe, kanë dhënë kontribute edhe një varg dijetarësh të huaj, të cilët kanë botuar vepra ose studime gramatikore. Të tillë janë nga shekulli i kaluar A.Dozoni (1879), G.Majeri (1888) etj.s kurse nga shek.XX mund të përmenden N.Jokli, G.Vajgandi (1913). Gramatikat e botuara deri në këtë kohë ishin gramatika me synime praktike, që paraqitnin kryesisht strukturën morfologjike të shqipes.

Hartimi i një gramatike shkencore të plotë të gjuhës shqipe u realizua pas Çlirimit të vendit. Puna nisi menjëherë në dy drejtime themelore: së pari në plotësimin e nevojave të shkollës me libra të rinj mësimorë të gjuhës për të dy ciklet e shkollës, duke u hartuar po në këtë kohë edhe tekstet e para gjuhësore të shkollës së lartë, dhe, së dyti, në organizimin e studimeve për kategori e probleme të ndryshme gjuhësore. Në këtë kohë u botua për herë të parë një fonetikë dhe gramatikë e plotë e shqipes së sotme me karakter shkencor nga K.Cipo («Gramatika shqipe» 1949 dhe «Sintaksa» 1951).

Në një etapë të mëvonshme, u zgjerua fusha e kërkimeve dhe u ndërmorën studime të veçanta në fushat e ndryshme të gramatikës dhe të fjalëformimit, i eili zë një vend të mirë në tekstet e gramatikës për nivele të ndryshme të shkollave. Studimet në fushën e gramatikës pas krijimit të UT bënë të mundur hartimin e teksteve të reja me përgjithësime më të plota e të një niveli shkencor më të ngritur për të gjithë tipat e shkollave, që trajtojnë veçan strukturën fonetike, morfologjike e sintaksore të shqipes. Këto tekste, që përmirësohen çdo vit, mbështeten dhe pasqyrojnë arritjet më të fundit të gjuhësisë sonë të re. Në hartimin e tyre bashkëpunojnë tani, krahas mësuesve e metodistëve edhe gjuhëtarë specialistë të fushave të ndryshme.

Periudhës së fundit i takon puna për hartimin e veprave madhore të gjuhësisë shqiptare. U kryen studime për kategori e çështje të ndryshme strukturës morfologjike e sintaksore të gjuhës shqipe, mbi një material shumë të pasur faktik, duke marrë zgjidhje të reja e duke u sqaruar më mirë mjaft çështje të morfologjisë e të sintaksës së gjuhës shqipe. Kurorëzim i gjithë kësaj pune, që shënon një hap cilësor të ri në këtë fushë është botimi i veprës «Fonetika dhe gramatika’ e gjuhës së sotme shqvpe» (shih), në tri pjesë, nga Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë i Akademisë së Shkencave. Kjo është një vepër madhore e gjuhësisë së re shqiptare, e ndërtuar mbi bazën e metodologjisë marksiste. Ajo paraqet një sintezë mjaft të plotë e të thelluar të strukturës fonetike dhe gramatikore të shqipes së sotme. Janë hartuar edhe gramatika për mësimin e gjuhës shqipe nga të huajt.

Për nevoja të shkollave në Kosovë janë hartuar disa gramatika për shkollën 8-vjeçare dhe të mesme, që janë mbështetur në përvojën e teksteve të gramatikave të botuara në Shqipëri. ^fahë^bërë edhe ribotime gramatikash, të botuara në Slitqipëri, që kanë ndihmuar në përhapjen e normës gramatikore të gjuhës letrare. Arritje të mira janë shënuar edhe në studimin e fonetikës dhe të morfologjisë historike të gjuhës shqipe, sidomos me tekstet e hartuara për shkollat e larta nga K.Cipo (1945), M.Domi (1961), I.Ajeti (1969), Sh.Demiraj (1.1973, II. 1976).

(J.K.—E.H.)

Burime, referenca dhe shënime:
● Fjalori Enciklopedik Shqiptar (1985)
● Artikulli origjinal – Gramatikat E Gjuhës Shqipe