Dëbimi i spahinjve nga malësitë
Krahas kuvendeve në Shqipëri shpërthyen edhe një varg kryengritjesh. Sipas letrës së Nikollë Mekajshit drejtuar papa Klementit VIII në vitin 1603, dukagjinasit vazhdonin të ishin në kryengritje. Përveç zonave autonome kryengritja u shtri edhe në zonën e timarit. Një lëvizje e tillë qe kryengritja e vitit 1607, e drejtuar nga Andrea (Idar) Manesi. Ai shpalli se do të bëhej një Skënderbe i dytë. Thirrjes për luftë të Andrea Manesit iu përgjigjën 3 000 veta. Ai pretendonte se zoti i kishte besuar Perandorinë Osmane për të ndëshkuar të këqijat që ndodhnin në të. Për të përmirësuar gjendjen e fshatarëve ai zbriti madhësinë e taksave në 3/4 e tyre. Andrea Manesi ishte për të qeverisur me drejtësi, prandaj u bëri thirrje kadilerëve në rast se do të kryenin me ndershmëri detyrën, do ta mbanin atë, në të kundërt, do të ndëshkoheshin. Shumë qeveritarë braktisën detyrën. Brenda një kohe të shkurtër, numri i kryengritësve u rrit shumë. Kryengritja përfshiu krahinat e Dukagjinit, të Kthellës e të Selitës. Kjo kryengritje ishte me mbulesë fetare dhe kërkonte rivendosjen e drejtësisë ligjore islamike. Sulltani e thirri në Stamboll Andrea Manesin për të vërtetuar profecinë e tij. Andrea e kuptoi se ftesa ishte një kurth për ta eleminuar, prandaj nuk u paraqit në pallat. Atëherë sulltani mobilizoi forca të shumta për ta shtypur këtë kryengritje që zhvillohej krahas atyre të malësive dhe që mund të përhapej në të gjitha zonat fushore dhe më tej në gjithë vendin. Megjithatë, udhëheqësi i saj, bashkë me ndjekësit e vet më të afërt, arriti të shpëtonte dhe u strehua në Dukagjin. Prej këndej ai zbriste kohë më kohë në krye të çetës së vet në zonat fushore të Shqipërisë së Mesme, duke mbajtur gjallë një lëvizje kaçake gjer më 1610. Andrea hyri në lidhje me mbretin e Spanjës dhe kërkoi ndihmën e tij, por nuk mori përgjigje. Kryengritja u shtyp më 1610.
Në vitin 1608 në zonën e Tivarit e të Ulqinit, fshatarët u ngritën kundër grabitjeve të bëra nga sanxhakbeu i Shkodrës gjatë një vizite në atë krahinë. 3 000 shqiptarë e rrethuan atë dhe e detyruan të mbyllej në kështjellën e Shkodrës. Numri i kryengritësve para qytetit të Shkodrës arriti në 10 000 veta. Tre vjet më vonë, shqiptarët që ndodheshin në Malin e Zi e pritën me armë sanxhakbeun, i cili kishte shkuar për të vjelë haraçin, dhe e vranë atë së bashku me spahinjtë që e shoqëronin. Qeveria osmane dërgoi kundër tyre pashain e Bosnjës në krye të 10 000 ushtarëve.
Gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shek. XVII edhe lëvizja çlirimtare në malësitë erdhi duke u rritur. Kryengritja e malësorëve, e udhëhequr nga krerët e tyre pjesëmarrës të kuvendeve, filloi me thyerjen e sigurisë së rrugëve dhe u zhvillua me sulme plaçkitëse kundër karvaneve tregtare në rrugët Shkodër-Prizren e Shkodër-Podgoricë-Pejë dhe me operacione kundër kështjellave e qytezave të fortifikuara, të mbrojtura nga garnizone ushtarake. Me gjithë varfërinë e të dhënave rreth kësaj kryengritjeje, dokumentet dëshmojnë për faktin se njëri pas tjetrit u dëbuan të gjithë spahinjtë dhe vojvodët e vendosur në krahinat malore të sanxhakëve të Shkodrës dhe të Dukagjinit.
Fitorja e kësaj kryengritjeje ishte shumë e rëndësishme. Spahinjtë u dëbuan e nuk mundën të fitonin pozitat e humbura dhe këto krahina u bënë vatrat kryesore të luftës kundër sundimit osman. Pas këtyre fitoreve të viteve të para të shek. XVII, malësorët kryengritës u derdhën për një kohë të gjatë edhe kundër fushave që rrethonin malësitë e tyre, duke dëmtuar në radhë të parë bazat ushtarake dhe ekonomike të sunduesve osmanë në tokat shqiptare dhe në viset fqinje.
Qeveritarët osmanë, duke vlerësuar humbjet që kishin pësuar nga lëvizjet kryengritëse të malësorëve, organizuan ekspedita ndëshkimore veçanërisht kundër vatrës kryesore të këtyre lëvizjeve – malësive të Dukagjinit. Në mënyrë të veçantë ndërprerja e rrugës Shkodër-Prizren i shtyu sundimtarët osmanë të ndërmerrnin ekspedita të fuqishme. Një ekspeditë e parë prej 1 500 ushtarësh, e komanduar nga Ahmet bej Kuka, sulmoi kryengritësit në krahinën e Iballës, por nuk arriti ta hapte rrugën dhe dështoi krejtësisht. Prandaj sanxhakbejlerët e Shkodrës dhe të Prizrenit, me t’u kthyer nga fronti i luftës me Austrinë, morën masa të rëndësishme për të hapur këtë rrugë të domosdoshme që lidhte bregdetin me viset e brendshme të Shqipërisë dhe me ato të Gadishullit Ballkanik.
Gjatë kësaj periudhe si nga vetë shqiptarët, ashtu edhe nga të huajt, u hartuan projekte për çlirimin e Shqipërisë dhe të krejt Ballkanit nga sundimi osman. Kalorësi boshnjak Bertuçi hartoi dhe u përpoq të vërë në jetë një projekt të vetin për çlirimin e Shqipërisë e të Ballkanit. Për vite me radhë ai u end nëpër kryeqytetet e Evropës si udhëheqës i një ushtrie kryengritësish prej 30 000 shqiptarëve dhe 50 000 boshnjakëve. Mbreti i Spanjës dhe zëvendësmbreti i Napolit nëpërmjet kalorësit Dofisti dhe personave të tjerë, u përpoqën të hartonin në bashkëpunim me Nikollë Mekajshin, Lala Drekalin etj. një plan për çlirimin e Shqipërisë. Anton Kaboja dhe Aleksandër Kastro u paraqitën këtyre disa projekte të tjera. Por edhe këta u ftohën nga ky plan kur panë qëndrimin e shqiptarëve, të cilët më mirë pranonin sundimin osman sesa të kalonin nën sundimin spanjoll. Në vitet 1609-1610 Nikollë Mekajshi i paraqiti mbretit të Spanjës, Filipit II dy relacione. Por të gjitha projektet mbetën në letër.
Më 1610, ushtritë e dy sanxhakbejlerëve, të nisura njëra nga Shkodra dhe tjetra nga Prizreni, hynë në luginën e Drinit. Malësorët, duke mos siguruar nga jashtë asnjë lloj ndihme dhe duke qenë të armatosur vetëm me armë të vjetra, nuk mundën të ndalonin marshimin e tyre. Këto dy ushtri përparuan gjatë rrugës, vendosën garnizone nëpër qytezat e kështjellat dhe u takuan te Vau i Dejës. Duke u vërsulur në brendi të krahinave përreth rrugës, repartet osmane u shkaktuan dëme të ndjeshme malësorëve, por nuk mundën të vendosnin kontrollin e tyre në thellësi.
Kjo ekspeditë e tronditi mjaft rëndë vatrën e qëndresës në malësitë e Dukagjinit. Vendosja e garnizoneve bëri që Dukagjini ta humbiste rëndësinë e vet si vatra kryesore e qëndresës së malësorëve të Shqipërisë Veriore. Një vatër e re qëndrese tashmë u bë Mirdita. Duke u nisur nga një krahinë e vogël fillestare që mbante këtë emër, qëndresa përfshiu në këtë periudhë edhe nahijet e Fanit të Madh dhe Fanit të Vogël. Pak më në jug midis krahinave malore të Shqipërisë së Mesme u krijua një bashkim politiko-ushtarak me emrin “Lidhja e Arbënit”. Por, vatra më e rëndësishme e qëndresës së malësorëve u bënë krahinat në veri të lumit Drin. Nga malësitë e sanxhakut të Dukagjinit, qendra e kryengritjeve kaloi në malësitë e sanxhakut të Shkodrës. Krahinat e Kastratit, Shkrelit, Hotit, Kuçit, Piprit, Vasojeviqit, Palabardhit etj., të cilat njihen me emrin e përbashkët Malësia e Madhe ose Malësia e Mbishkodrës, u lidhën midis tyre në luftën kundër të njëjtit armik dhe formuan një bashkim politik e ushtarak që njihet në dokumentet e kohës me emrin “Malet shqiptare”. Në kuvendet e përbashkëta, krerët e tyre lidhën besën se do t’u bënin ballë me çdo kusht ekspeditave ushtarake, se do të luftonin bazat e këtyre ushtrive në viset fqinje dhe se do ta mbronin vetëqeverisjen e vet, për të mos lejuar të vendoseshin përsëri në trojet malore pushteti osman dhe spahinjtë. Nën drejtimin e këtyre kuvendeve, malësorët filluan sulme të shpeshta, duke dëmtuar veçanërisht pronat e spahinjve në Plavë dhe në krahinat e Bosnjës dhe të Maqedonisë.
Qeveritarët osmanë i drejtuan tani sulmet e tyre kundër kësaj vatre të re të qëndresës së malësorëve. Më 1612, në krye të një ushtrie prej 25 000 vetash, që u grumbullua në Podgoricë, ata filluan ekspeditën ndëshkimore kundër Malësisë së Madhe.
Për tre muaj rresht këto forca luftuan rreth shtigjeve kryesore për të depërtuar në brendi të kësaj malësie, mirëpo nuk ia arritën qëllimit. Pasi dogjën vetëm Palabardhin, ato u detyruan të tërhiqeshin duke lënë 300 spahinj të vrarë.
Një vit më vonë, forcat e bashkuara ushtarake të sanxhakbejlerëve të Shkodrës, të Dukagjinit, të Prizrenit dhe të Elbasanit, nën komandën e Asllan Pashës, ndërmorën një ekspeditë të re kundër Kelmendit, qendrës kryesore të lëvizjes, për ta shkatërruar një herë e mirë dhe për të vendosur këtu më në fund sundimin e sulltanit. Pas dy javë luftimesh, edhe kjo ekspeditë dështoi. Meqë nuk mundën të thyenin luftëtarët malësorë, këto forca ushtarake u mjaftuan me shkatërrimin e një vargu fshatrash të braktisura dhe me robërimin e një numri grash e fëmijësh. Gjatë rrugës së kthimit, ato u sulmuan rreptë nga çetat e kryengritësve dhe pësuan humbje të rënda në njerëz, në kafshë, në ushqime dhe në veshmbathje, që i lanë në fushën e luftës, nga ikën të shpartalluar.
Fitorja e arritur kundër këtyre dy ekspeditave, si dhe nevoja për t’u bërë ballë të tjerave në të ardhmen, e rritën autoritetin e Lidhjes së Maleve dhe e fuqizuan luftën çlirimtare. Ishin krerët e malësorëve të Kelmendit dhe të Kuçit ata që do të luanin tani e tutje rolin kryesor si udhëheqës të kuvendeve të Lidhjes dhe që u njohën si të tillë edhe nga përfaqësuesit e krahinave të tjera përreth Malësisë së Madhe. Lufta që bënë malësorët me forcat e veta të kufizuara nën udhëheqjen e kuvendeve kushtonte shumë shtrenjtë. Prandaj ata nuk i reshtën përpjekjet për të fituar aleatë dhe për t’u lidhur me kryengritjet antiosmane edhe të vendeve fqinje, ku luftimet dhe fitoret e kryengritësve shqiptarë patën një jehonë të madhe. Në disa raste malësorët shqiptarë ndërmorën veprime luftarake të përbashkëta me kryengritësit fqinjë, veçanërisht me malësorët malazezë.
Historia shqiptare
Sundimi Osman
