Ekspedita në Malësinë e Madhe në vitin 1638
Rrezikshmëria e kryengritjeve të malësorëve shqiptarë dhe mundësia e shndërrimit të Malësisë së Madhe në qendër të një aksioni të përbashkët ballkanik dhe evropian kundër Perandorisë Osmane, shqetësoi, bashkë me sundimtarët osmanë në Shqipëri edhe vetë Stambollin. Prandaj ekspedita të shumta ushtarake u lëshuan njëra pas tjetrës mbi malësitë e të dy krahinave të lumit Drin, e veçanërisht mbi Malësinë e Madhe.Këto ekspedita dështuan pa arritur qëllimin e tyre, vendosjen e pushtetit osman. Fitoret kundër tyre ishin fryt i sakrificave të mëdha të malësorëve. Sipas misionarëve të kishës katolike që vepronin në këto malësi, popullsia e këtyre viseve ishte përgjysmuar. Klerikët, si p.sh. arkipeshkvi i Tivarit, Marin Bici, mundoheshin t’i bindnin malësorët të nënshtroheshin dhe të paguanin haraçin për të mos u shfarosur krejt. Malësorët trima mendonin se liria ishte më e shtrenjtë se gjithçka.
Më 1638, para se të hynte në luftë kundër Bagdatit, sulltan Murati IV mori masa për të mbrojtur kufijtë perëndimorë të shtetit nga ndonjë sulm ose zbarkim i mundshëm i shteteve evropiane, që mund të përfitonin nga lëvizjet kryengritëse shqiptare. Për këtë qëllim ai organizoi një ekspeditë të madhe për të nënshtruar një herë e mirë vatrën kryesore të lëvizjes, Malësinë e Madhe. Me këtë detyrë të rëndësishme ai ngarkoi Vuço Pashën, bejlerbeun e Bosnjës.
Bejlerbeu grumbulloi në Podgoricë ushtritë e shtatë sanxhakëve të krahinave të Shkodrës dhe të Dukagjinit. Numri i ushtarëve i kaloi të 15 000 vetat. Mbasi nënshtruan në fillim krahinat e Piprit dhe të Palabardhit, në ditët e para të shkurtit 1638, ushtarët e Vuço Pashës u nisën në drejtim të Kelmendit, qendrës së kryengritësve. Komandanti i ekspeditës parashikonte që për shkak të dëborës, do t’i gjente malësorët në shtëpitë e tyre dhe do të bënte kërdinë mbi ta.
Mirëpo, kur ushtarët e Vuço Pashës hynë në luginat e Kelmendit, malësorët i kishin braktisur vendbanimet e tyre me gjithçka dhe ishin tërhequr nëpër shpella. Pasi dogji disa fshatra, në mungesë të nozullimeve dhe nga frika e mbylljes së rrugëve prej dëborës, Vuço Pasha pas dy javësh dha urdhrin e tërheqjes. Ndërkohë malësorët kelmendas, të stërvitur në këto vende malore të mbuluara me dëborë, nën udhëheqjen e Vuk Dodës, u mbyllën armiqve dy shtigjet nga mund të dilnin prej Kelmendit dhe i sulmuan me vrull. Ushtria e bejlerbeut pësoi dëme të rënda. Frang Bardhi shkroi disa muaj më vonë se vetëm në përleshjen e parë u vranë një mijë ushtarë armiq. Duke e goditur pareshtur andej nga nuk e priste, malësorët e vunë ushtrinë osmane në ikje dhe e shpartalluan keqas, e detyruan të linte shumë të vrarë dhe plaçkë të madhe lufte. Deri në ditët tona ruhet kujtimi i heroizmave të kelmendasve në këto luftime, si ajo e malësores Nora që sakrifikoi veten për të vrarë pashain osman, zgjuarsia e malësorit Dedë Gjesi që ndërtoi një top duke gdhendur një trung lisi etj.
Jehona e kësaj disfate të bejlerbeut të Bosnjës dhe e trimërive të malësorëve u përhap gjerësisht në Gadishullin Ballkanik dhe në vendet e tjera evropiane. Por dëmet e malësorëve në njerëz e në mjete jetese dhe humbja e çdo shprese për ndihma e aksione nga jashtë, i detyruan kuvendet malësore të lidhnin marrëveshje me sundimtarët osmanë.
Sipas kësaj marrëveshjeje krahinat e Malësisë së Madhe do të ruanin vetëqeverisjen, me kusht që të paguanin haraçin, një flori në vit për çdo shtëpi, dhe që të pranonin të dërgonin një burrë për derë në rast lufte. Të drejtën e vetëqeverisjes me të njëjtin kusht e ruajtën edhe malësitë e Dukagjinit. Por, në një varg rastesh, sundimtarët osmanë i shkelën marrëveshjet dhe i sulmuan malësitë. Atëherë malësorët i kundërshtuan me luftë, siç bënin kurdoherë në raste të tilla. Më 1639, sanxhakbeu i Dukagjinit u orvat të hynte në Shalë për të nënshtruar banorët. Megjithëse këta i dërguan fjalë se ishin gati t’i paguanin detyrimet dhe i kërkuan që të hiqte dorë nga synimi për të shkelur krahinën, ai nuk pranoi. Atëherë Shala, e bashkuar me fqinjët, e sulmoi dhe e vuri përpara ushtrinë e sanxhakbeut kokëfortë, gjersa ky dhe shumë pasues të tij mbetën të vrarë.
Më 1648 Venediku përhapi lajmin se do të niste në Shqipëri një ekspeditë nën drejtimin e sulltan Jahjasë, një pretendent për fronin e sulltanit që endej në kryeqytetet e vendeve evropiane. Kjo i dha një gjallëri lëvizjes kryengritëse. Një vit më vonë kelmendasit sulmuan kështjellën e Medunit dhe, pas tri ditë luftimesh, e shtinë në dorë. Kryengritës të tjerë goditën Rizanon në Grykën e Kotorrit. Kryepeshkopi i Durrësit, Mark Skurra, me 7 000 luftëtarë sulmoi Shkodrën. Himariotët rrëmbyen armët dhe prisnin ekspeditën. Me pretekstin e vdekjes së sulltan Jahjasë, Venediku hoqi dorë nga ekspedita. Mungesa e armëve dhe e mbështetjes politike nga jashtë, ndikuan në mënyrë të ndjeshme në rënien e përkohshme të hovit të kryengritjes.
Kryengritjet e shek. XVI dhe ato të gjysmës së parë të shek. XVII, megjithëse shpeshherë morën përpjesëtime të gjera dhe kërkuan sakrifica tepër të mëdha, nuk e realizuan dot synimin e tyre kryesor, çlirimin e vendit. Sidoqoftë ato patën një varg rezultatesh shumë pozitive. Në radhë të parë mbajtën gjallë frymën e qëndresës e të luftës për liri, ruajtën të pacenuar individualitetin kombëtar të shqiptarëve. Në radhë të dytë, krahinat malësore e ruajtën të drejtën e vetëqeverisjes së brendshme në bazë të normave dokesore vendase dhe nuk lejuan zbatimin e sistemit të timarit dhe vendosjen në to të përfaqësuesve të administratës osmane. Përveç këtyre, malësorët ruajtën edhe të drejtën të mbanin armët kudo që të ishin, madje edhe para autoriteteve më të larta të sanxhakut. Kundrejt këtyre të drejtave ata detyroheshin, sipas marrëveshjeve të përfunduara me përfaqësuesit e pushtetit osman, të paguanin nga një flori në vit për çdo shtëpi dhe të dërgonin nga një burrë për derë në ushtrinë e sanxhakbeut në rast lufte brenda sanxhakut.
Lufta e popullit shqiptar vazhdoi të luante një rol të rëndësishëm ndërkombëtar gjatë shek. XVI deri në mesin e shek. XVII. Ajo nuk lejoi që pushtuesit e huaj të krijonin në tokat shqiptare një bazë të fuqishme ushtarake për t’u hedhur përtej Adriatikut. Kryengritësit shqiptarë gozhduan në vend për një kohë të gjatë një pjesë të konsiderueshme të forcave ushtarake armike dhe penguan vërshimin e tyre drejt Italisë dhe Evropës Perëndimore.
Kryengritjet e shek. XVI-XVII e shndërruan vendin tonë në një nga vatrat kryesore të luftës çlirimtare kundër sunduesve osmanë në krejt Gadishullin Ballkanik. Me luftën e tyre shqiptarët ndikonin në mënyrë aktive në luftën e popujve të tjerë të Perandorisë Osmane për çlirim. Pikërisht kjo luftë bëri që në projektet e shteteve evropiane kundër Perandorisë Osmane, Shqipëria të zinte vendin kryesor, nga ku mund të fillonin operacionet luftarake. Megjithëse projektet e shteteve evropiane mbetën vetëm në letër dhe shqiptarët nuk gjetën një aleat të jashtëm që t’i përkrahte aktivisht, ata e vazhduan luftën dhe e rritën bashkëpunimin me popujt e tjerë fqinjë, që luftonin në një front të përbashkët kundër pushtuesit osman. Ky bashkëpunim gjeti shprehjen më të qartë edhe në kuvendet ballkanike.
Historia shqiptare
Sundimi Osman
