HISTORIA E JETËS DHE E BËMAVE TË SKËNDERBEUT
✤ (Historia de vita et gestis Scanderbegi). Vepra kryesore e humanistit Marin Barleti (shih) dhe burimi i parë dhe kryesor për historinë e Skënderbeut dhe të luftës kundër pushtimit osman, një nga burimet e rëndësishme edhe për historinë e Evropës JL të kësaj periudhe në përgjithësi. U botua në Romë midis viteye 1508-1510.

Vepra esntë fryt i punës shumëvjeçare të një historiani të mirëfilltë dhe njëkohësisht të një shkrimtari e stilisti të një niveli të lartë. Shfrytëzimi në mënyrë sistematike i dëshmive të bashkëkohësve dhe ashkëluftëtarëve ende të gjallë të Skënderbeut, me të cilët u njoh Barleti në mërgim, shfrytëzimi i literaturës sado të paktë që ai gjeti, puna prej historiani erudit për t’i shoshitur, bashkërenduar dhe plotësuar, për t’i lidhur të dhënat dhe shpjeguar ngjarjet, i siguron veprës një pasuri mjaft të madhe materiali autentik që i dha asaj rëndësinë si burim historik.

Nga ana tjetër në kushtet e vështira që u hartua, duhen kërkuar rrënjët e dobësive që nuk i mungojnë ‘«Historisë së Skënderbeut»: zbrazëti dhe heshtje për ngjarje e vite të tëra, kontradikta e pasaktësi kronologjike, fryma panegjirike, fjalime të gjata të krijuara që u vihen në gojë personazheve historike, imitim deri në hollësi të historianëve antikë si Tit Livi etj. Në një hyrje që i kushtohet Ferdinand Kastriotit, nipit të Skënderbeut, autori shpjegon arsyet që e shtynë të ndërmerrte këtë vepër: ndjenja e detyrës patriotike për të përjetësuar luftën e heroit dhe të popullit të tij dhe njëkohësisht për t’i shërbyer së vërtetës, si detyra më e lartë e historianëve. Duke trajtuar jetën e Skënderbeut prej fillimeve legjendare deri në vdekje, Barleti ka ndjekur një periodizim me kritere mjaft të sakta që e ka ndjekur edhe historiografia moderne, edhe pse largësia kohore e fillimeve e detyruan të ishte shumë më i përciptë dhe i shkurtër sesa për periudhat e vona më të afërta për •të. Burime të reja me prejardhje të ndryshme, e vërtetojnë në vija të përgjithshme versionin e Barletit që pati qenë vënë në dyshim për fëmininë e Skënderbeut, për dorëzimin e tij peng qysh herët, për rritjen e tij në shkollën e Iç-Ogllanëve, për mënyrën si u kthye dhe shtiu në dorë Krujën etj. Vërtetohen gjithashtu, madje nga vetë burimet osmane të dhënat për karakterin popullor të luftës, për heroizmin e luftëtarëve popullorë kundër forcave të mëdha osmane, për shkathtësinë dhe nivelin e artit luftarak popullor etj. Duke ruajtur këtë strukturë themelore, historiografia moderne ka vënë në dukje nga ana tjetër kronologjinë themelore të gabuar të Barletit, ekzagjerimet në të dhënat për humbjet e kundërshtarit, heshtjen për kontradiktat midis Skënderbeut dhe përfaqësuesve të klasës feudale, për qëndrimin armiqësor nga ana e Venedikut etj. Shqyrtimi kritik i përmbajtjes së H. së Sk. ka treguar se vlerat pozitive të saj si burim historik janë shumë më të mëdha se dobësitë; kjo ka çuar në një rehabilitim nga ana e historiografisë shqiptare të kësaj vepre, që në shek. XIX e në fillim të shek. XX qe përçmuar nga një varg autorësh. Krahasimi sistematik i të dhënave të Barletit me dokumentacionin arkivor që kemi sot, vërteton besueshmërinë e Historisë së Skënderbeut në shumë pika, jo vetëm në vija të përgjithshme, por edhe në hollësi topografike dhe toponimike. Të dhënat e H. së Sk. kanë vlera burimore të plota kur nuk kundërshtohen nga burime të tjera, aq më tepër kur përforcohen qoftë edhe tërthorazi prej tyre. Madje edhe për fjalimet që nuk janë autentike mund të thuhet se pasqyrojnë tërthorazi mënyrën e të ndierit e fë të menduarit të një njeriu shqiptar të fillimit të shek. XVI. Në këtë kuptim H. e Sk. jep një kuadër mjaft të gjerë të botës shqiptare. Në të ka të dhëna që kanë të bëjnë me psikologjinë e popullit, me doket e zakonet, me legjendat e folklorin, me botën e tij shpirtërore; ajo tregon «ç’ka ngjarë në shek. XV, dhe çfarë zhvillimi ka pasur shoqëria jonë, fshatarësia shqiptare… nga ana kulturore, ekonomike dhe në drejtime të tjera» (E. Hoxha). Si një nga veprat madhore të humanizmit evropian të shek. XV-XVI H. e Sk. u bë nga më të përhapurat dhe më të njohurat në Evropë. Origjinali latinisht njohu 4 botime, u përkthye gjermanisht më 1533 (pati gjithsej 7 botime), italisht më 1554 (4 botime), portugalisht më 1567, spanjisht më 1582 (4 botime), anglisht më 1596. Ajo shërbeu si bazë për shumë përshtatje, vepra publicistike dhe letrare të historisë së Skënderbeut në vende dhe kohë •të ndryshme. H. e Sk. përbën një thesar të kulturës kombëtare shqiptare dhe një kontribut të saj në kulturën e përgjithshme botërore.

(A. Bu.)

Burime, referenca dhe shënime:
● Fjalori Enciklopedik Shqiptar (1985)
● Artikulli origjinal – Historia E Jetës Dhe E Bëmave Të Skënderbeut