5.3 Letërsia e bejtexhinjve
Kalimi nga turqishtja, persishtja dhe arabishtja te shqipja si mjet i shprehjes letrare përfundoi në një shembull të asaj që njihet si letërsi Alhamiado, term spanjisht (aljamiado) ky
që shënon një letërsi vendëse të shkruar me shkronja arabe e të ndikuar fuqishëm nga kultura
islame. Letërsitë Alhamiado lindën kryesisht në Spanjë dhe Portugali gjatë periudhës maore si
dhe në Bosnjë e në Shqipëri gjatë sundimit turk. Orvatjet e para në fillim të shekullit të
tetëmbëdhjetë nga shkrimtarë shqiptarë të formuar në një kulturë islamike për t’u shprehur jo në
gjuhët e Orientit, por në gjuhën e vet vendëse, ishin aq vendimtare dhe të rëndësishme sa edhe
ç’kish qenë kalimi nga latinishtja në shqipe për krijimin e letërsisë së hershme shqiptare (në
shekullin e gjashtëmbëdhjetë e të shtatëmbëdhjetë).
Letërsia e bejtexhinjve8, sikundër quhet kjo periudhë e shkrimeve shqiptare, përbëhet
kryesisht nga poezi në shkrim arab. Tashmë sistemi i shkrimit arab u ishte përshtatur nevojave
të turqishtes osmane9 dhe po merrte trajtë për t’iu përshtatur sistemit fonetik më të përpunuar të
shqipes, ose më saktë, dialekteve të shqipes në fjalë. Doli po aq i pakënaqshëm për shqipen sa
edhe për turqishten pati dalë. Por oriental nuk qe vetëm shkrimi. Gjuha e bejtexhinjve ishte një
shqipe aq shumë e ngarkuar me fjalë turqishte, arabishte e persishte, saqë shqiptarët sot e kanë
shumë të vështirë ta lexojnë pa fjalor. Për më tepër ka të ngjarë që lexuesit e turqishtes klasike
që nuk dinë shqip, t’i kuptojnë më shumë e më mirë ato tekste sesa lexuesit e shqipes që nuk
dinë ndonjë gjuhë orientale. Shtresimi i fjalorit të huaj që depërtoi në gjuhën shqipe të kësaj
periudhe u përdor, së pari, për të shprehur tiparet e një feje të re dhe të një kulture të re, të cilat
në fillim qenë krejt të panjohura e të huaja për shqiptarët. Së dyti, po me aq rëndësi të paktën
për krijimtarinë poetike, përdorimi i fjalorit tradicional arabisht dhe persisht lehtësoi shumë
vargun me rimë dhe metrikë klasike, siç kishte ndodhur me poezinë turke osmane.
Poezia e bejtexhinjve u ndikua fort nga modelet letrare turke, persiane e arabe, që ishin
në modë aso kohe në Stamboll e në Lindje të Mesme. Në shqipe do të haset shumica e zhanreve
dhe formave zotëruese në vargun turk e persian. Në vjersha të veçanta apo në divane10 gjejmë:
murabba’, vjershë në strofa katërvargjesh; ilahi (arab. ilâhî), himne fetare; kaside (arab. qasîde),
ode më të gjata panegjirike të pëlqyera më fort nga arabët; dhe gazele (arab. ghazal), vjersha më
të shkurtra, shpesh lirika dashurie, të pëlqyera më fort ndër turqit e persianët. Sistemi metrik qe
kryesisht silabik ndonëse pati aty këtu orvatje për të futur metrat sasiorë11. Përmbajtja qe shpesh
fetare, ose intime meditative ose haptazi didaktike-moralizuese, për përhapjen e besimit.
Karakteri kryesisht meditativ i kësaj poezie e merrte frymëzimin nga rrymat e Islamit: nga
spiritualiteti autoritar Sunit deri te sferat e thella mistike të Sufizmit Shiit e më pas, deri te
meditimet më liberale, ndonëse po aq mistike, të panteizmit bektashian. Kemi edhe poezi laike:
lirika dashurie, vjersha kushtuar natyrës dhe poezi historike e filozofike në të cilat ndeshemi me
meditime herë-herë ironike mbi të përpjetat e të tatëpjetat e qenies në një botë që është ekzotike
si për vetë lexuesin e sotëm shqiptar po ashtu edhe për atë perëndimor.
Letërsia e bejtexhinjve ka mbetur në dorëshkrime, që tani kanë humbur ose, në rastin më
të mirë, nuk ka qenë e mundur të gjenden deri më sot. Një numër i paktë kopjesh të vona të
dorëshkrimeve (për fat të keq, jo origjinalet) ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, por
pjesa më e madhe e materialeve në dorëshkrim të ardhura deri në ditët tona ndodhen ende në
duar privatësh, sidomos në ish-Jugosllavi. Nga dorëshkrimet e ruajtura është botuar fare pak.
Për këtë arsye, shkrimet e bejtexhinjve përbëjnë një nga kapitujt më pak të njohur të letërsisë
shqiptare.
Vjersha më e vjetër shqiptare në shkrim arab është një lutje humoristike për kafenë, që
mban datën 1725 [1137 A.H.], dhe është shkruar nga një i quajtur Muçi Zade, djali i Muçit, për
të cilin dihet se ka qenë plak kur e ka shkruar. Refreni i saj, Imzot, mos na lerë pa kahve, pa
dyshim që u prek telat e zemrës shumë terjaqinve të kafesë. E zbuluar në një dorëshkrim nga
Korça që tani ruhet në Tiranë, kjo vjershë përbëhet nga shtatëmbëdhjetë strofa katërshe me rimë
AAAB. Është krijimi letrar më i vjetër në dialektin toskë e i shkruar brenda në Shqipëri, që
njihet deri më sot.
Poeti i parë i madh ndër bejtexhinjtë është Nezim Frakulla12 (rreth 1680-1760), i njohur
edhe me emrat Nezim Berati apo Nezim Ibrahimi. Ai ka lindur në fshatin Frakull afër Fierit dhe
jetoi një pjesë të madhe të jetës në Berat, qendër e lulëzuar e kulturës islame të kohës. Nezimi
kreu studime në Stamboll, ku edhe shkroi për herë të parë poezi në turqishte, persishte dhe
ndoshta arabishte, ndër to dy divane. Aty nga viti 1731 u kthye në Berat, ku dihet se hyri në një
rivalitet letrar me vjershëtorë të tjerë të kohës, sidomos me Mulla Aliun, myftiun e Beratit.
Midis viteve 1731 e 1735 ai krijoi një divan dhe poezi të llojeve të tjera në shqipe, si dhe një
fjalor shqip-turqisht në vargje. Divanin origjinal nuk e kemi të plotë, por nga ai kemi kopje të
rreth 110 vjershave. Disa nga vargjet e tij janë kompozuar, dhe nëpër shekuj disa këngë kanë
ardhur gojë më gojë deri në ditët tona. Nezim Frakulla e thotë vetë se ishte i pari që shkroi një
divan në gjuhën shqipe:
“Divan kush pat folturë shqip?
Ajan e bëri Nezimi,
Bejan kush pat folturë shqip?
Insan e bëri Nezimi.
Ky lisan qe bërë harab
Në gussa me shumë hixhab
Shahid mjaft është ky kitab
Handan e bëri Nezimi.”
Me poezitë e Nezim Frakullës u njoh albanologu gjerman Johan Georg fon Han (Johann
Georg von Hahn, 1811-1869), i cili botoi tetë vjersha13 të tij më 1854. Emri i Nezim Frakullës
u përfshi edhe në antologjinë e parë me vlerë të letërsisë shqiptare14 më 1941, redaktuar nga
Namik Ressuli (1908-1985) etj., i cili i kishte të vetat gjashtëdhjetë e dy fletë dorëshkrimi të
divanit.
Në divanin e Frakullës përfshihen vargje me një gamë të gjerë, nga panegjirikët për pashallarët vendorë dhe fushatat ushtarake deri te odet për miq e zotërinj padronë, vjersha për
ndarjen dhe mallin për miqtë e dylberët, përshkrime të natyrës në pranverë, vargje fetare e,
sidomos, lirika dashurie. Figurat e gazeleve të fundit, disa prej të cilave i kushtohen të nipit,
janë ato të poezisë arabe, persiane e turke me shumë nga temat, metaforat dhe aludimet e tyre:
dashuria si sëmundje që e bën poetin të lëngojë, dylberi shpirtkazmë me vështrimin që ta bën
zemrën plagë, ose shërbëtori me një bukuri që e bën të zotin t’i përunjet në gjunjë.
“Më ke rop e të kam xhan.
Shpirti im ashtu më rrush;
No më vra no më ban derman,
Merr e sgjith cin të dush.
Qaj e qaj e po pëlcas,
Se mu ka mërzit dynjaja,
Ne vetvetën dua t’a vras,
Të shtëpoj nga sëvdaja.
Mbi gjith’ këto hallë që kemi
Dylberat’ me goj’ s’na flasin;
Na qolet’ e tynë jemi,
Makar le t’na vrasin.”
Nezim Frakulla pati mbështetjen dhe mbrojtjen e Sulejman pashë Elbasanit dhe Ismail
pashë Velabishtit, ky i fundit edhe vetë poet. Diku aty pas vitit 1747, pasi qe kthyer në Stamboll
për të kërkuar punë, e dërguan në Hotin të Besarabisë (sot në Ukrainë), ka të ngjarë në internim.
Atje ai hartoi disa kaside, njëra prej të cilave i këndon fermanit që i jepte leje për t’u kthyer në
atdhe, kurse një tjetër e hartoi gjatë rrugës për në Berat duke kaluar nga Shkupi dhe Elbasani.
Për mbërritjen në këtë të fundit, ku edhe vargjet e tij do të vazhdonin të kishin popullaritet për
shumë kohë më pas, Frakulla thërret:
“Në Elbasan hym me gzim
Posi sheqer o Nezim.”
Për shkak të ndonjë intrige me karakter politik ose të polemikave letrare, shpesh të
acaruara, ku mori pjesë, Nezimi e ndjeu veten keq dhe iku nga Berati për të jetuar disa vjet në
Elbasan. Me sa duket, pas kthimit tjetër në Berat, ka qenë i burgosur. Sidoqoftë, në moshë të
thyer, vdiq nga kolera në burg, në Stamboll më 1760 [1173 A.H.].
Nezimi e quante veten jo vetëm si të parin poet që shkruante në gjuhën shqipe, por edhe
mbahej si Sadiu dhe Hafizi i kohës së tij. Kasidetë e tij në shqipe, thotë ai, krahasohen me ato
të Urfiut në persishte dhe Nefiut në turqishte. Për shumë specialistë krahasime të tilla janë të
tepruara. Ndërkohë që Nezim Frakulla ishte pa dyshim njeri me iniciativë e talent, vargu i tij
kurrsesi nuk arrin nivelin e përsosmërisë letrare të klasikëve persianë; nga ana tjetër, as
përzierja e rëndë e shqipes, turqishtes dhe persishtes që ai përdori, nuk e ngriti deri në atë
shkallë sa t’u afrohej atyre. Ndihmesa e tij qe se hodhi themelet për një traditë të re letrare në
Shqipëri, traditë që do të zgjaste dy shekuj me radhë.
Sulejman Naibi15, i njohur edhe me emrin Sulejman Ramazani, ishte një bashkëkohës
i talentuar i Nezim Frakullës. Ka lindur në Berat, ku jetoi edhe pjesën më të madhe të kohës,
derisa vdiq më 1771 [1185 A.H.]. Për të dihet pak, përveçse që është martuar në Elbasan dhe që
mendohet se ka kaluar një farë kohe në Lindjen e Mesme. Naibi është autori i një divani shqip
në një dorëshkrim që arriti deri në vitin 1944 në Fier. Ky është ndoshta po ai dorëshkrim që
thuhet se ka qenë në Berat më 1913. Për fat të keq, dorëshkrimit nuk iu bë ndonjë kopje para
zhdukjes së tij gjatë Luftës së Dytë Botërore, e për pasojë poezinë e Sulejman Naibit e njohim
vetëm nga disa vjersha të gjetura mes dorëshkrimesh të tjera ose nga çka ka mbetur gojë më
gojë në këngët popullore të Shqipërisë së Mesme, siç është kënga Mahmudeja e stolisurë. Ndër
ato pak vargje tetë- dhe dymbëdhjetërrokshe të botuara, gjejmë disa lirika të holla me një
përpikëri metrike të plotë, lirika që përshkruajnë gëzimet e dashurisë dhe bukurisë femërore.
Shqipja e tij është më pak e përzier me orientalizma se ajo e Nezim Frakullës. Madje, në njërën
nga vjershat, Sulejmani e qorton Nezimin se e ka tepruar me fjalë turke.
Hasan Zyko Kamberi16 ka lindur në gjysmën e dytë të shekullit të tetëmbëdhjetë në
Starje të Kolonjës, një fshat në Shqipërinë e jugut rrëzë malit Gramoz. Për jetën e tij dimë
vetëm se ka marrë pjesë në betejën turko-austriake të Smederevos në Danub në lindje të
Beogradit më 1789 [1203 A.H.] në një ushtri nën komandën e Ali pashë Tepelenës (1741-
1822). Vdiq si dervish, pa dyshim i sektit bektashi, në fshatin e lindjes në fillim të shekullit të
nëntëmbëdhjetë. Varri i tij në Starje të Kolonjës u kthye në tyrbe, e njohur aty si Tyrbja e Baba
Hasanit.
Hasan Zykoja është një nga përfaqësuesit më kryesorë të traditës myslimane në letërsinë
shqiptare, edhe pse vepra e tij më e rëndësishme, një mexhmua (përmbledhje vjershash) prej
200 faqesh është zhdukur. Thuhet se një dorëshkrim i kësaj përmbledhjeje ka qenë dërguar për
botim në Manastir më 1908-1910, por deri tani nuk është zbuluar ndonjë gjurmë17. Nga
krijimtaria e tij pak ka ardhur deri në ditët tona, dhe ende më pak është botuar. Gjenden vetëm:
një mevlud i shkurtër, d.m.th. vjershë fetare për lindjen e profetit Muhamed18, rreth dhjetë ilahi,
dhe përmbi pesëdhjetë vjersha laike.
Mevludi i Hasanit, djalit të Zyko Kamberit, siç e quan veten, është ndoshta nga të parat
që janë hartuar në gjuhën shqipe dhe pa dyshim është ndikuar nga ai i poetit turk Sylejman
Çelebi19 (vd. 1422). Një kopje e mevludit të Hasan Zykos, prej pesëdhjetë strofash me katër
vargje tetërrokësh me rimë ABAB, ruhet sot në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë. Si në këtë
vepër ashtu edhe në vjershat e tjera fetare të tij, njëra nga të cilat i kushtohet historisë biblike të
Abrahimit, Sarës dhe Hagar egjiptianit, ndiejmë talentin e një poeti që e njihte me themel
teologjinë myslimane e bektashiane.
Poezia laike e Hasan Zykos mbulon një gamë të gjerë temash. Në tetërrokshin e tij
Sefer-i hümâyûn (Fushata luftarake e mbretit) me tridhjetë e tre strofa, ai përshkruan se si mori
pjesë në Betejën e Smederevos, që përmendëm më parë, dhe jep një pasqyrë realiste të vuajtjeve
prej saj. Në Bahti im (Fati im) dhe Vasijetnameja (Amaneti), Hasan Zykoja u hedh një vështrim
ironik e herë-herë të hidhur trilleve të fatit e sidomos fatkeqësive të jetës vetjake. Gjerdeku
pasqyron zakonet martesore të fshatit. Këtu nuk kemi ndonjë idil baritor, por një pasqyrë
realiste të ankthit dhe vuajtjeve të vajzave të reja që i martojnë të tjerët sipas zakonit pa e
zgjedhur vetë shokun e jetës, si dhe vuajtjet e djemve të rinj, që detyrohen të shkojnë në kurbet
për të nxjerrë bukën e gojës. Në lirikat e dashurisë, Hasan Zykoja vajton për konvencionet
sociale që nuk i lejojnë ndjenjat e zjarrta e të natyrshme. Një kritik kosovar i tronditur, i ka cilësuar ato si “një erotikë të çoroditur e banale”20. Më e njohura nga të gjitha vjershat e tij është
Paraja, një kritikë therëse ndaj korrupsionit feudal dhe njëkohësisht ndoshta poezia më e mirë
satirike në letërsinë shqiptare para shekullit të njëzetë. Ajo nis kështu:
“Mbreti, q’urdhëron dynjanë,
Që ka vënë taraphanë
E i presënë paranë,
Ja di kimenë parasë.
Dhe veziri, q’është veqil,
Zë sikur të bënet’ adil
E mos thotë dot kaly-kil,
Ja di kimenë parasë.
Sheh Islami, q’ep fetfanë,
Që di qitapëtë ç’thanë,
Nukë kaçirdis paranë,
Ja di kimenë parasë.
Myfti edhe myderizë
Edhe kyrra e vaizë
Kanë ujdisur’ iblizë,
Ja di kimenë parasë.
Dhe kadiu i mehqemesë,
Që rri sipër sixhadesë,
Edhe shehu i teqesë,
Ja di kimenë parasë…
Dhe pashallarë, bejlerë,
Edhe avamë të tjerë,
Për para apënë krerë,
Ja di kimenë parasë…
Kadiut, t’i rrëfesh paranë,
Ters e vërtit sherianë,
Për para se ç’e shet t’anë,
Ja di kimenë parasë…”
Vargjet e Hasan Zykos u bënë shumë popullore dhe u përhapën gojë më gojë në
shekullin e nëntëmbëdhjetë. Në parathënien për përkthimin e tij shqip të librit të parë të Iliadës
së Homerit (Bukuresht 1896), Naim Frashëri do të thoshte: “Në mes të vjershëtorëvet të
Shqipërisë ka zënë kryenë Hasan’ i Zyko Kamberit”. Gjuha e Hasan Zykos është më e
zhdërvjellët dhe më origjinale se ajo e Nezimit dhe e Naibit gjysmë shekulli para tij dhe diçka
më pak e ngarkuar me fjalor oriental. Do të ishte i dëshirueshëm një botim shkencor kritik i
veprave të tij.
Poezisë së Hasan Zyko Kamberit e madje asaj të Nezim Frakullës nuk i mungon kritika sociale, sikundër e pamë, por duhet të vijmë te poeti bektashi Zenel Bastari21 që të gjejmë
shprehjen e parë të vërtetë ideologjike të vetëdijes sociale në letërsinë e bejtexhinjve. Duke parë
paaftësinë e dukshme në rritje të autoriteteve turke për të përballuar shembjen e Perandorisë
Osmane, bejlerët dhe pashallarët feudalë të Shqipërisë zunë të hahen me egërsi përherë e më të
madhe midis tyre që kush e kush të dilte mbi të tjerët. Dera e Bushatllinjve pati krijuar një
principatë gati të pavarur në Shqipërinë veriore në fundin e shekullit të tetëmbëdhjetë, kurse
pashallëku i Ali pashë Tepelenës (1741-1822) në Shqipërinë jugore dhe Greqinë veriore kishte
arritur kulmin e fuqisë aty nga viti 1811. Në zonën e Tiranës haheshin me njëra tjetrën familjet
feudale Jella dhe Toptani, grindje e luftë që Zenel Bastari e përjetoi dhe e pa me sytë e vet. Me
atë gjendje ekonomike që sa vinte e më tepër po bëhej e paqëndrueshme, dhe me ato kryengritje
që po ktheheshin në ngjarje të zakonshme, viktimat kryesore te konfliktit social natyrisht që
ishin klasat e ulëta të shoqërisë, të cilave u përkiste, me sa duket, ndryshe nga shumë bejtexhinj
të tjerë, edhe Zenel Bastari.
Zenel Bastari, i quajtur edhe Zenel Hyka, ka lindur në fshatin Bastar afër Tiranës, ku
dhe punoi si rrobaqepës apo punëtor krahu në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Nuk i dihen
as përafërsisht datat e lindjes e të vdekjes. Për këto mund të gjykojmë vetëm duke u nisur nga
një vjershë ku përmendet vrasja e Shemsedin Shemimiut (1748-1831) nga Fushë Kruja më
1831. Bastari qe autor i rreth dyqind strofave katërshe me tema sociale, fetare, humoristike e
dashurore. Në vjershën Tirana jonë si mësoi ai dënon hapur shtypjen e njerëzve të thjeshtë nga
çifligarët dhe pronarët e paskrupullt feudalë, temë e përhershme kjo në letërsinë shqiptare të
shekullit të njëzetë. Vjersha Meti i Mlla Rexhepit është një portret humoristik, me sarkazëm
therëse, i një nëpunësi e kleriku imoral e të korruptuar, një figurë stereotipe, ndonëse plotësisht
realiste, që do të shërbente herë pas here edhe si objekt i pëlqyer i poezisë politike në letërsinë
shqiptare të mëvonëshme.
Një tjetër element përbërës me rëndësi i veprave poetike të Zenel Bastarit ka qenë
misticizmi panteist i fesë bektashiane. Edhe pse pati hyrë në Shqipëri prej jeniçerëve turq që në
shekullin e pesëmbëdhjetë, vetëm në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë gjeti përhapje të gjerë
në popullsinë e Shqipërisë jugore e të mesme. Teqetë e bektashinjve, sidomos ato të Krujës,
Korçës, Konicës, Frashërit dhe Gjakovës, do të bëheshin pas pak kohe qendra të fshehta të
kulturës, shkollimit, tolerancës dhe, njëkohësisht, të qëndresës kombëtare kundër sundimit turk.
Talenti krijues i Bastarit u zhvillua nën ndikimin e Haxhi Ynçarit, një udhëheqës shpirtëror i
sektit bektashi, për të cilin thuhet se kishte mjaft autoritet intelektual asokohe. Dhuntinë e
poezisë ai e shihte si hidâyet-i hak (frymëzim hyjnor) që i jep mundësi të arrijë nur-in. Bastari
predikon besimin e tij në vjershën me katërmbëdhjetë strofa katërshe Mbi bektashizmin, e cila
nis kështu:
“Ashku i perverdigjarit
Më ka bamun mu shahir,
Nuri i Haxhi Ynçarit
S’e di punën ti zahir.”
Lirikat e dashurisë të Bastarit, ashtu si ato të Nezim Frakullës, përmbajnë shumë nga
figurat dhe metaforat standarde të gazeleve orientale, për shembull poeti që vuan nga zemra e
lënduar, ose sëmundja e dashurisë që s’ka ilaç. Për dashurinë ai thekson Kjo hazine asht xhemal,
hem gjynah e hem sevap (Ky thesar është përsosmëri, edhe mëkat edhe meritë).
Bashkëkohësi i Bastarit Muhamet Kyçyku22 (1784-1844) shënon kalimin nga poezia
klasike e bejtexhinjve të parë te poetët e Rilindjes të gjysmës së dytë të shekullit të
nëntëmbëdhjetë. Kyçyku, që njihet edhe me emrin Muhamet Çami, d.m.th. çam, ishte nga
Konispoli. Ai studioi për teologji njëmbëdhjetë vjet në Kairo, ku dhe ishte vendosur një koloni
shqiptare jo e paktë. Pasi u kthye në fshatin e lindjes, shërbeu si hoxhë dhe vdiq më 1844 [1260
A.H.].
Kyçyku ka qenë autor më prodhimtar në krahasim me të tjerët. Ai ka shkruar në
dialektin e tij çam dhe, me sa duket, ka qenë i pari autor shqiptar që është marrë me poemën e
gjatë. Ajo që e bëri të mos harrohet, është rrëfenja romantike në vargjen e njohur me emrin
Erveheja, që në fillim mbante titullin Ravda (Kopshti), shkruar rreth vitit 1820. Kjo rrëfenjë
poetike, me strofa katër vargjesh e tetërrokësh me rimë ABAB jep peripecitë e së bukurës
Ervehe, e cila ia del mbanë të mbrojë nderin e virtytin e saj, duke kaluar shumë prova e
fatkeqësi.
I shoqi i Ervehesë shkon në një vend tjetër dhe e lë të shoqen në kujdesin e të vëllait, i
cili, megjithëse kishte dhënë fjalën, orvatet ta përdhunojë. Erveheja u bën ballë si
joshjeve ashtu edhe kërcënimeve të tij se do ta vriste po të mos i jepej. Vëllai i tërbuar
hakmerret duke e akuzuar Ervehenë se kishte tradhëtuar të shoqin dhe prandaj e dënojnë
sipas ligjit të Kuranit për ta qëlluar me gurë për vdekje. Për mrekulli Erveheja shpëton
nga goditjet, dhe një fisnik kalimtar, i cili dëgjon të qarat e saj, e merr nga zalli dhe e
shpie në shtëpinë e vet tek e shoqja. Erveheja e merr veten, por fisniku që e shpëtoi bie
viktimë e bukurisë së saj. Ajo kundërshton edhe propozimet e tij, duke i thënë se është
e martuar, gjë që mjafton për ta larguar. Më pas, një shërbëtor i shtëpisë përpiqet ta
përdhunojë, por edhe ai sprapset. Ai merr hak duke vrarë djalin e fisnikut e duke
akuzuar Ervehenë për këtë krim. Çështja sqarohet por fisniku, edhe pse i bindur për
pafajësinë e saj, detyrohet të mos e mbajë më Ervehenë në shtëpi, por t’i japë katërqind
para flori e ta largojë. Fatkeqësitë e Ervehesë së shkretë nuk marrin fund me kaq. Kur po
endej përgjatë një bregut të një lumi, ajo has një vjedhës, të cilin do ta varnin ngaqë
kishte grabitur katërqind para flori nga arka e mbretit. I vjen keq për të e i shpëton jetën
duke i dhënë paratë e veta. Vjedhësi i vete pas dhe e kërkon për grua. Kur ajo nuk
pranon, ai si mosmirënjohës, ia shet për skllave një kapiteni anijesh, i cili gjithashtu
orvatet ta përdhunojë. Mu në atë çast ngrihet një shtrëngatë dhe i mbyt të gjithë përveç
Ervehesë, të cilën deti e nxjerr në bregun e një qyteti të huaj. Një njeri fetar i jep rrobat
e tij dhe, e veshur si burrë, ajo i paraqitet mbretit të vendit, i cili e pret me ngrohtësi dhe
i jep një shtëpi. Aty ajo përkujdeset për të sëmurët e të verbërit, dhe bëhet objekt
respekti e nderimi për punët e mira që bën. Madje, kur mbreti vdes, Ervehenë e zgjedhin
për trashëgimtar. Një ditë, në oborrin e saj vijnë pesë të huaj: i shoqi me të vëllanë,
fisniku shpëtimtar, shërbëtori dhe vjedhësi, këta tre të fundit të verbër tani. Erveheja u
premton t’i shërojë nëse i rrëfejnë të gjitha mëkatet. Kësisoj dalin në dritë të gjitha
padrejtësitë kundër Ervehesë, e cila tani i shfaqet të shoqit si grua e ndershme dhe e
virtytshme, ashtu sikundër kishte qenë gjithmonë.
Ideja e kësaj historie moralizuese për “virtytin e femrës” ndeshet mjaft në letërsinë
orientale dhe në atë perëndimore. Ka të ngjarë që burimi i variantit poetik të Kyçykut të kësaj
historie të jetë Tûtî-nâme-ja persiane (Rrëfenja e një papagalli) e Zijaudin Nakshabit
(Ziyâ’uddîn Nakhshabî), e frymëzuar nga origjinali sanskritisht Shukasaptati. Teksti shqip prej shtatëmbëdhjetë faqesh përbëhet nga 856 vargje dhe ruhet në Bibliotekën Kombëtare në
Tiranë23. Ajo është edhe nga të rrallat vepra të bejtexhinjve të botuara në shekullin e
nëntëmbëdhjetë, ndonëse në një variant të ndryshuar. Publicisti rilindës Jani Vreto (1822-1900)
jo vetëm e transliteroi dhe e botoi Ervehenë në Bukuresht më 1888, por edhe e përshtati për
shijet e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, duke e parë të arsyeshme edhe ta pastronte nga
fjalori turqisht, persisht e arabisht. Megjithatë, varianti i parë origjinal është më i kuptueshëm
dhe ruan karakterin narrativ të pastolisur të një historie poetike, ndërsa varianti i Vretos rreket
ta paraqesë veprën në një formë më epike me epitetet përkatëse.
Erveheja nuk është e vetmja vepër e Kyçykut e ardhur deri në ditët tona, ndonëse për
shumë vjet nuk njihej tjetër përveç saj. Pjesa më e madhe e mbi 4000 vargjeve (rreth 200 faqe)
që kemi prej tij, janë zbuluar në këta pesëdhjetë vjetët e fundit. Vepra tjetër e Kyçykut është
Jusufi e Zelihaja, një rrëfenja moralizuese me 2430 vargje, mbështetur në historinë biblike të
rrëfyer në Zanafilla 39 dhe në suren e dymbëdhjetë të Kuranit, mbi përpjekjen e gruas së
padronit egjiptian Potifar për të joshur e bërë për vete djaloshin e hijshëm Jusuf. Kjo ‘më e
bukura rrëfenjë’, siç e quan Kurani, ka shërbyer si motiv i përbashkët për letërsitë arabe,
persiane e turke. Ajo ishte marrë dhe përshtatur, në veçanti, nga poeti epik persian Firdusi
(Firdausî, rreth 935-1020) dhe më pas nga autori mistik Xhami (Jâmî, 1414-1492) në poemën
Jusufi dhe Zelihaja. Jusufi biblik është, në disa pikëpamje, kolegu mashkullor i Ervehesë. Edhe
ai vuan shumë në duart e familjes së tij e të armiqve dhe po ashtu u qendron me vendosmëri
joshjeve të gruas së zotnisë së vet për të mbetur i ndershëm e i virtytshëm. Jusufi dhe Zelihaja
e Muhamet Kyçykut dëshmon për një nivel më të lartë letrar se Erveheja. Gjuha e saj është më
e pasur dhe mjaft nga pjesët përshkruese i kapërcejnë caqet e një rrëfimi të thjeshtë. Ajo
gjithashtu mbështetet më shumë në analizën e karaktereve si mjet për të dhënë dramaticitetin e
situatës, sidomos kur është fjala për ndjenjat e zjarrta të Zelihasë së dashuruar.
Muhamet Kyçyku është autori i një radhe vjershash të tjera të shquara, në njërën prej të
cilave, me 348 vargje në strofa katërshe me nga tetë rrokje, që zakonisht titullohet Bekriu, autori
mysliman i saj dënon pijen e rakisë e të verës. Në këtë vjershë përmendet emri i autorit dhe viti
1824 [1239 A.H.], çka na bën të mendojmë se është vepra më e hershme e Kyçykut që mund të
datohet me saktësi. Një poemë historike, e cila mban datën 1826 [1241 A.H.], përpjekje e
Kyçykut për të rrahur tema më epike, u këndon fushatave të Ibrahim Pashës (1789-1848), bir i
gjetur i Muhamed Aliut, sundimtar i Egjiptit, gjatë luftës greke për çlirim. Ajo përmban, ndër
të tjera, përshkrime të betejave të Athinës dhe Misolongjit (1822). Një poemë me 100 vargje, e
njohur me titullin Gurbetlitë merret me hallet e atyre shqiptarëve që detyrohen të lënë atdheun
për të kërkuar punë e jetë më të mirë jashtë vendit, temë kjo që do të rimerret nga shumë vepra
të letërsisë shqiptare të mëvonëshme. Kyçyku, që, sikundër theksuam, jetoi dhe studioi për
njëmbëdhjetë vjet në Egjipt, ia kushtoi energjitë e veta edhe përkthimit të letërsisë fetare nga
arabishtja në turqishte. Nga këto kemi variantin shqip të Qasîdatu’l-Burda (Odë për xhyben) të
poetit arab me prejardhje berbere Al-Busiri (Al-Busîrî, vd. 1296), një panegjirik klasik për
profetin Muhamed.
Tahir Boshnjaku24, i quajtur edhe Tahir efendi Gjakova apo Efendiu i Madh, ka qenë
një shkrimtar nga Gjakova në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kreu studimet për
teologji në Stamboll dhe u kthye në Kosovë e dha mësim në ‘Medresen e vogël’ në Gjakovë.
Emri Boshnjaku ose shënon se kishte ardhur nga Bosnja ose të paktën nga krahina e Plavës dhe
Gucisë, asokohe pjesë e Bosnjës, ose ai i kishte vizituar mjaft ato vende. Sidoqoftë, ai është
autori i një vepre me 328 vargje me titullin Vehbije (Blatim) ose Emni Vehbijje datuar 1835
[1251 A.H.], një përmbledhje vargjesh të rregullta me metrikë arabe, ku janë ndërfutur pjesë në
prozë, që trajtojnë çështje fetare dhe filozofike, si fjala vjen kotësia e qenies, parajsa dhe ferri,
detyrat e njeriut dhe vendi i dijes. Kjo u transliterua keq në alfabetin e Stambollit nga një i
quajtur Ismail Haxhi Tahir Gjakova dhe u shtyp në Sofje më 1907.
Prirja për poema të gjata dhe fillime të poemës epike, që u vu re te Muhamet Kyçyku,
u zhvillua më tej nga dy vëllezër prej fshatit Frashër në Shqipërinë jugore. Dalip Frashëri25 që
ishte një dervish bektashi e që pati marrë mësime në teqen e njohur bektashiane të Frashërit, të
themeluar më 1824-1825 nga Tahir Nasibiu (vd. 1835). Nasibiu e dërgoi nxënësin e tij në
Konicë, ku Dalip Frashëri u vu vetë në krye të një teqeje dhe shkroi një poemë epike shqip. Kjo
poemë me 65000 vargje me titullin Hadikaja (Kopshti), e shkruar me pseudonimin Hyxhretiu
(i mërguari), u përfundua më 1842 [1258 A.H.]. Ajo është mbështetur në një vepër me po atë
titull të poetit azerbajxhanas Fuzuliu (Fuzûlî, 1494-1556), përfaqësuesi më i madh i divaneve
lirike turke. Hadikaja shqiptare, e ndarë në dhjetë këngë përveç hyrjes dhe mbylljes, është sa
dyfishi i variantit azer-turqisht dhe përbën poemën e parë epike të vërtetë në gjuhën shqipe. Ajo
është hartuar kryesisht në strofa katërshe me vargje tetërrokësh me rimë ABAB, herë-herë të
ndryshuar me vargje gjashtërrokëshe. Dorëshkrimi ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në
Tiranë26. Hadikaja trajton jo vetëm historinë e bektashizmit në Shqipëri, por ashtu si Hadîqatû
as-su’adâ e Fuzuliut, edhe ngjarjet e historisë myslimane shiite, sidomos Betejën e Qerbelasë në
Irak në vitin 680 të erës sonë, në të cilën u vra Huseini, nipi i profetit Muhamed. Vëllai më i
vogël i Dalipit, Shahin bej Frashëri, gjithashtu provoi të shkruajë një poemë epike me temë
bektashiane. Myhtarnameja (Historia e Myhtarit) e tij prej 12,000 vargjesh, e pabotuar deri më
sot, trajton gjithashtu historinë myslimane shiite dhe Betejën e Qerbelasë, në të cilën Myhtari
qe një nga pjesëtarët. Kjo poemë, nga e cila njihen disa kopje, u përfundua më 1868 dhe duket
se është mbështetur në një origjinal persian e është ndikuar nga një variant i ndërmjetëm
turqisht. Poeti i Rilindjes Naim Frashëri (1846-1900) që, ndonëse nga i njëjti fshat, nuk kishte
lidhje gjaku të drejtpërdrejtë me vëllezërit e sipërpërmendur, duket se ka qenë frymëzuar nga
Hadikaja dhe Myhtarnameja në krijimin e poemës epike me temë bektashiane Qerbelaja,
Bukuresht 1898. Të dyja këto vepra janë cituar shpesh nga historianët e letërsisë, sidomos kur
ka qenë fjala për Naim Frashërin, por rrallë në mos fare janë lexuar vërtet, përderisa vetëm disa
fragmente të shkurtra nga Hadikaja janë botuar deri tani. Një botim kritik shkencor i këtyre dy
poemave do të ndihmonte që të vlerësoheshin ato dhe autorët.
______________
8 Bejtexhi: term për poet popullor në traditën myslimane, nga turqishtja beyit, d.m.th. kuplet. Terma të tjera për këta rapsodë shëtitës ishin ashik, dhe në turqisht saz sairleri ‘poetë muzikorë’. Për burime të përgjithshme mbi këtë letërsi, kr. Kaleshi 1956, 1958, 1966-67, 1975, 1991, Myderrizi 1955c, 1959, 1965, Shuteriqi 1976, Salihu 1987, dhe Pirraku 1988.
9 Turqishtja shkruhej me alfabet arab deri më 1928.
10 Divani është një përmbledhje poezish orientale me një renditje të veçantë. Zakonisht nis me një lutje Allahut, vazhdon me vargje për dashurinë dhe kënaqësitë tokësore ose për çështje të fesë e të filozofisë, dhe mbyllet me ode panegjirike për Sulltanin ose sundimtarët e padronët vendorë.
11 kr. Rossi 1946, f. 243.
12 kr. Rossi 1946 dhe Myderrizi 1954.
13 kr. Hahn 1854, vëll. 2, f. 142-146.
14 Shkrimtarët shqiptarë. Pjesa I (1462-1878). Botim i Ministris s’Arsimit. Mbledhë e punue nën kujdesin e Ernest Koliqit, nga Namik Ressuli. Tiranë 1941, f. 107-109.
15 kr. Myderrizi 1957b.
16 kr. Myderrizi 1955a.
17 kr. Shuteriqi 1976, f. 272.
18 kr. Kaleshi 1958, dhe Lamaj 1982.
19 kr. Engelke 1926 dhe MacCallum 1943. Mevlude vendëse ka edhe në gjuhët serbe, greke e çerkeze.
20 kr. Hysa 1987, f. 238.
21 kr. Gjyli 1961 dhe Hysa 1987b.
22 kr. F. Fishta 1940b, Rossi 1948, Myderrizi 1951a, 1957a, Hetzer 1983b, 1984a, dhe Vehbiu 1989.
23 Dorëshkrimi nr. III F 36.
24 kr. Kaleshi 1956, 1966-67, dhe Ajeti 1960 dhe 1962.
25 kr. Myderrizi 1955b.
26 kr. Shuteriqi 1976, f. 226-228.
Marrë nga “Historia e letërsisë shqiptare” e albanologut të shquar Robert Elsie
Portali Letërsia