LIBRI
✤ Vepër me përmbajtje politike-shoqërore, letrare, shkeneore, mësimore etj., me fletë të shtypura e të lidhura së bashku në një vëllim. Libri i parë shqip që njihet deri më sot është Meshari i Gjon Buzukut botuar në vitin 1555. Ka dëshmi të tërthorta s_e libra shqip janë hartuar edhe para kësaj dat’e. L. e tjerç të botuar në shek.XVI-XVII nga autorë si Lekë Matrënga, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani (shih) kishin kryesisht karakter fetar, por ato synonin njëkohësisht që të mbanin gjallë shqipen dhe ishin fryt i përpjekjeve të shqiptarëve për të ruajtur kulturën e për të fituar lirinë. Vendosja e sundimit osman kishte sjellë shkatërrimin e mjaft veprave të kulturës kombëtare dhe ishte penguar shkrimi e botimi i librave shqip. Prandaj gjetën dritën e botimit jashtë vendit L. me rëndësi, si i pari fjalor i gjuhës shqipe (Romë, 1635) i Frang Bardhit, një katekizëm në të folmen e Gjakovës (1742) i Gjon Kazazit. Theodhor Haxhifilipi (shih) bëri një përpjekje edhe për të ngritur një shtypshkronjë në vend (shih: Shtypshkronjat). Afrimi 1 Rilindjes Kombëtare hapi një etapë të re në historinë e L. shqip. U shtua jo vetëm numri i titujve, por edhe llojet e tyre nga fushat e përmbajtja. Figurat më të shquara të letërsisë e të kulturës shqiptare dhe ideologët e kësaj lëvizjeje e bënë L. një armë të luftës për çlirimin kombëtar, për përparim e për drejtësi shoqërore. Në këtë rrymë që erdhi duke u zgjeruar u botuan e para’«Abetare» shqip e Naum Veqilharxhit (1844), «Këngët e Milosaos» të J. De Radës (1836) dhe vargu i përkthimeve të K.Kristoforidhit (1866-1884), «Bleta shqiptare» e Thimi Mitkos (1878) etj.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit edhe për L. shqip shënoi një hap të ri. Pas «Alfabetares» së Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip, filloi përgatitja praktike e teksteve për shkollat shqipe. Dolën nga shtypi disa nga veprat madhore, si «Bagëti e Bujqësi» (Bukuresht, 1886) poema e madhe epike «Historia e Skënderbeut» (1898) të Naim Frashërit, manifesti politik i Rilindjes — «Shqipëria ç’ka aenë, ç’është e ç’do të bëhet?» e Sami Frashërit (1899) etj. Veprimtaria botuese e L. vijoi më tej me përmbledhjen poetike «Baba Tomorri» të A.Z.Çajupit (Kajro, 1902), «Rreze dielli» të Asdrenit (Bukuresht, 1904), të një prej dramave të para shqiptare «Izraelitë e filistinë* të Fan S. Nolit (Boston, 1907) etj. Shtimi i botimeve erdhi si rrjedhojë edhe e krijimit të shtypshkronjave të para shqipe, ndonjë në atdhe e të tjera në vende të ndryshme. Në kushtet e vështira të sundimit osman botimet përsëri qenë të pakta e përhapja e tyre ishte mjaft e vështirë. Gjatë 110 vjetëve (1800-1910) u botuan afërsisht 290 L. Roli i tyre megjithatë, ishte shumë i madh për forcimin e ndjenjave kombëtare, për mbrojtjen e zhvillimin e kulturës dhe të gjuhës shqipe.

Pas shpalljes së Pavarësisë e gjatë Luftës I Botërore, me rrethanat e ndërlikuara që u krijuan, numri i botimeve qe i paktë, kryesisht tekste shkollore. Gjatë viteve të mëpastajme botimet patën rritje si në tituj ashtu edhe në tirazh, sidomos për nevojat e shkollave e të jetës shtetërore e kulturore. Por gjatë regjimit feudoborgjez të A.Zogut u shfaqën edhe L. me përmbajtje reaksionare. U bënë disa përkthime nga letërsia botërore, por edhe përkthime librash policeske e pa asnjëvlerë. Nga mesi iviteve 30 grupet komuniste bënë përpjekjet e para për përkthimin e botimin e literaturës marksiste-leniniste, që qarkullonte ilegalisht në tirazhe të kufizuara, të shtypura në shaptilografe. Disa nga botimet e rëndësishme të kësaj kohe, «Historia e Skënderbeut» (Boston, 1921) e Fan S.Nolit dhe përkthimet e tij vijuan të shtypeshin jashtë shtetit, kurse censura zogiste nuk lejoi vënien në qarkullim të vëllimit poetik «Vargjet e lira» të Migjenit (1936). Në vitet e pushtimit nazi-fashist ritmi i botimeve ishte i ulët dhe u shërbente interesave për fashistizimin e vendit. Gjatë Luftës ANÇ zuri ffll një veprimtari e re botuese, e drejtuar nga PKSH, që përbën një epokë të re si për kulturën ashtu edhe për L. shqiptar. Kushtet e reja që u krijuan me vendosjen e pushtetit popullor u dhanë një zhvillim të gjithanshëm e të shpejtë të gjitha botimeve, u ngrit një bazë e fuqishme poligrafike, dhe moderne, u krijuan shtëpi botuese të posaçme dhe nisën botimet një varg institucionesh mësimore, shkeneore e kulturore. Botimet në RPSSH (shih) tashmë kanë marrë karakter popullor dhe u shërbejnë masave punonjëse për ngritjen e gjithanshme të tyre politike, kulturore e shkencore. Sot në Shqipëri prodhohen mbi tre L. për çdo banor, që është një mesatare e lartë në shkallë botërore, ndërsa më 1938 katër vetave u takonte një libër.

(P.T.)

Burime, referenca dhe shënime:
● Fjalori Enciklopedik Shqiptar (1985)
● Artikulli origjinal – Libri