11.6 Dramaturgjia në Shqipëri nga viti 1944 deri më sot
Me veprat e Etëhem Haxhiademit (1902-1965), dramaturgjia shqiptare kishte bërë
një-farë përparimi në mes të viteve tridhjetë. Për herë të parë qenë krijuar pjesë teatrale që i
kapërcenin farsat komike apo tragjeditë sentimentale me temë kombëtare të viteve të
mëparshme. Ndërsa drama si gjini e letërsisë shqiptare ende nuk qe pjekur plotësisht, themelet
tashmë ishin hedhur.
Por, në fund të viteve dyzet, shumica e dramaturgëve të periudhës së paraluftës ose ishin
ekzekutuar, si Ndre Zadeja (1891-1945), ose u gjendën në burg, si Etëhem Haxhiademi, Kristo
Floqi (1873-1951), Ndoc Nikaj (1864-1951), dhe Vinçenc Prenushi (1885-1949). Kjo valë e
paparë përndjekjesh kundër intelektualëve shqiptarë natyrisht që i ligshtonte dhe ua priste duart
të gjithë shkrimtarëve të shpëtuar ose dramaturgëve të ardhshëm të brezit të ri. Trazirat politike
në vitet e para të pasluftës dhe manovrimi, ngritja dhe rënia e udhëheqësve dhe grupeve të
ndryshme politike brenda partisë komuniste e forconin më tej këtë ndjenjë pasigurie, duke paralizuar praktikisht të gjitha forcat krijuese të vendit. Në çastin kur ia doli të forcojë pozitën
e vet e të vendosë një farë qëndrueshmërie politike, me dashje apo pa dashje, Enver Hoxha
kishte krijuar një zbraztësi letrare në Shqipëri, e cila zgjati deri në fillim të viteve gjashtëdhjetë.
Prandaj dramaturgjia shqiptare do të ecte e zhvillohej shumë ngadalë në periudhën e pasluftës
me gjithë dobinë e dukshme që ka si mjet edukimi, propagande e ndikimi politik.
Megjithatë, tamam në vitet e pasluftës u ngritën për herë të parë teatro dhe ansamble
artistike të financuara nga shteti në pjesën më të madhe të qyteteve kryesore. Institucionalizimi
i teatrit shqiptar eci krahas eliminimit të qëllimshëm të grupeve amatore të së kaluarës, të cilat
kishin më shumë gjasa t’i shmangeshin kontrollit të partisë e të shtetit. Me vitet 1960 teatri
amator i pakontrolluar nga shteti ishte zhdukur plotësisht, çka përbën një nga humbjet më të
mëdha kulturore të kohës.
Është thënë se teatri profesionist i pasluftës i realizmit socialist burimet i kishte në
grupet teatrore amatore të lëvizjes partizane në Shqipëri nga 1942 deri më 1944, por është e
qartë se rrënjët i ka më herët, dhe pikërisht në ansamblet e viteve njëzet e tridhjetë. Grupet
amatore të lëvizjes partizane, që udhëtonin nga një zonë në tjetrën në vitet e fundit të luftës, jo
vetëm argëtonin partizanët, por edhe bënin punë edukative me fshatarët për idealet dhe
domosdoshmërinë e revolucionit komunist në vend. Ishte ky një teatër politik, ku gërshetohej
debati e polemika, heroizmi, nacionalizmi, sentimentalizmi dhe satira. Ndër autorët e parë të
teatrit partizan e socialist qenë Zihni Sako (1912-1981), Gjikë Kuqali (1921-1944), dhe Besim
Levonja (1922-1968) nga Elbasani. Levonja është veçanërisht i njohur për komedinë me tri
akte Prefekti, Tiranë 1948.
Pas marrjes së pushtetit nga komunistët në nëntor 1944, dramaturgjia shqiptare, sikundër
proza e poezia, u reformua në pajtim me doktrinën e realizmit socialist e të zhdanovizmit. Si
pasojë, në vitet pesëdhjetë ajo ra thellësisht nën ndikimin e modeleve sovjetike, dhe konkretisht
të veprave të dramaturgut rus Konstantin A. Trenjov (1876-1945), Boris A. Lavrenjov (1894-
1959), Nikollaj F. Pogodin (1900-1962), dhe Boris L. Gorbatov (1908-1954). Ndërkohë që një
valë e druajtur e traditave të mëdha teatrore të Konstantin Stanislavskit (1863-1938) të Teatrit
të Moskës dhe Ervin Piskatorit (Erwin Piscator, 1893-1933) të Berlinit mund t’i ketë njomur
brigjet e Adriatikut jugor, ato që vërshuan tani në Shqipërinë staliniste, në përgjithësi qenë
elementet e dobëta të teatrit evropiano-lindor. Ai shfrim sentimentalizmi, që kishte
karakterizuar një pjesë të mirë të teatrit të paraluftës, tani kishte rënë, por nga stili deklamativ
dhe përdorimi me dorë të rëndë i propagandës politike shumë pjesë të viteve pesëdhjetë e
gjashtëdhjetë qenë ende fare të padurueshme.
Hapin e parë në dramaturgjinë e realizmit socialist e bëri Kolë Jakova (l. 1916), bir i një
argjendari nga Shkodra, me dramën heroike Halili dhe Hajrija, Tiranë 1950. Kjo dramë, edhe
e përkthyer në rusisht (Moskë 1958), pasqyron luftën e fisit të Kelmendit të Shqipërisë veriore,
me kryetar Halil Garrinë, figurë kjo e folklorit shqiptar, kundër Sulejman Pashës së Shkodrës
në shekullin e gjashtëmbëdhjetë. Motra e Halilit, Hajrija, është e martuar dhe jeton e lumtur me
Selim Agën, shqiptar ambicioz në shërbim të turqve. Selim Aga e fton Halilin me trimat e tij për
darkë, që pastaj t’i presë në besë e t’i kapë rob. Halilin e madh, kësisoj, e zënë dhe e dënojnë me
vdekje. Kur e kupton se i shoqi e ka turpëruar, Hajrija merr hak dhe e vret atë ditë që ai do të
festonte marrjen e titullit të beut. Hajrija pastaj merr malet dhe bashkohet me luftëtarët e tjerë.
Teknikat dramaturgjike të kësaj vepre të parë zyrtare të teatrit shqiptar të pasluftës janë të
diskutueshme, ndonëse dobësitë kompozicionale i kompenson deri diku ndjenja e thellë
atdhetare dhe heroizmi prekës i protagonistit të dramës para vdekjes. Me nivel më të lartë
artistik e më e pëlqyer është drama në katër akte e Jakovës Toka jonë, Tiranë 1955, e cila
gjendet edhe në përkthimin gjermanisht (Halle/Saale 1961) dhe spanjisht (Tiranë 1978). Lokja,
nënë dyzetetrevjeçare e dy djemve, detyrohet të ikë nga fshati buzë lumit Mat, kur fshatari i
pasur, Tuç Maku, i njollos emrin duke përhapur fjalë të këqia me qëllim që t’i marrë tokën.
Kthimi në shtëpi dhe lufta për të rifituar të drejtat në një mjedis armiqësor bëhen të mundur
vetëm me fillimin e reformës agrare në vjeshtë 1946.
Një dramaturg i njohur, poet satirik dhe humorist në vitet gjashtëdhjetë ka qenë Spiro
Çomora (1918-1973) nga Vunoi në bregdetin himariot, i përmendur për komedinë me tri akte
Karnavalet e Korçës, Tiranë 1961, përkthyer greqisht (Athinë 1980), dhe Dy me zero, Tiranë
1969. Në të parën veprimi shtjellohet në Korçë në vitin 1936 rreth përpjekjeve të parreshtura të
një tregtari të pasur, por koprac, Nikollaq Jorganxhiut, për të martuar të bijën Afroviti me sa më
pak pajë e shpenzime. Komedia zhvillohet në sfondin e kontradiktave të thella sociale dhe të
varësisë gjithnjë e më të madhe të Mbretërisë së Shqipërisë nga Italia fashiste.
Sulejman Pitarka (l. 1924) nga Dibra e nisi karrierën e dramaturgut me dramën
Familja e peshkatarit, Tiranë 1955, edhe e përkthyer rusisht (Moskë 1956), anglisht (Tiranë
1980), dhe italisht (Tiranë 1980). Në këtë dramë pak emocionante, me gjithë lëvdatat zyrtare,
kemi djaloshin Petrit, djalë i peshkatarit Jonuz Bruga, që rrezikon jetën për të shpëtuar shokun
e plagosur e të fshehur për të mos rënë në duar të fashistëve italianë gjatë Luftës së Dytë
Botërore. Me një teknikë dramaturgjike pakëz më të ndryshme është tragjedia klasike e Pitarkës
Trimi i mirë me shokë shumë, Tiranë 1958, e cila vë në qendër, si shumë e shumë drama të tjera
shqiptare, heroin kombëtar Skënderbeun dhe luftën e tij kundër turqve.
Ndër dramaturgët e tjerë të këtyre viteve të para janë Ndrekë Luca (1927-1993), drama
historike me pesë akte e të cilit Shtatë shaljanët, Tiranë 1958, ka në qendër luftën për autonomi
të fiseve malësore të Shqipërisë së veriut në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë; Andrea
Skanjeti (1906-1992), që në fillim u shqua e më pas u përndoq për pjesën e tij me tri akte Nora,
heroina e bjeshkëve, Tiranë 1961, me ngjarje të viteve 1632-1639; dhe Jonuz Dini (1925-1982)
nga Shkodra.
Goditja e dytë që pësoi teatri shqiptar pas zhdukjes së grupeve amatore qe ndalimi i të
gjithë repertorit të huaj. Publiku shqiptar nuk kishte pasur kurrë mundësi për të parë teatër
bashkëkohës evropian, ndonëse një numër veprash klasike qenë përkthyer shqip dhe vënë në
skenë. Molieri, Shekspiri dhe Shileri, për shembull, kishin pasur sukses në qarqet e shkolluara.
Por edhe këta klasikë e pësuan nga entuziazmi politik i revolucionit kulturor (1965-1969) si dhe
në vitet pas spastrimit të liberalëve (1973), kur praktikisht gjithë kultura perëndimore
konsiderohej borgjeze e dekadente. Drama revolucionare à la chinoise do të zotëronte skenat
shqiptare dhe televizionin për disa vjet me radhë.
Dramaturgu që pasqyron më mirë prirjet e periudhës është Loni Papa (l. 1932). Drama
e tij e njohur me dy akte Cuca e maleve, Tiranë 1967, pasqyron luftën e një vajze për barazi në
fiset malësore feudale të Shqipërisë së veriut më 1949. Kjo luftë u bë më e frytshme sidomos në
fund të viteve shtatëdhjetë, në kulm të fushatës për emancipimin e gruas në Shqipëri. Cuca e
maleve, edhe në përkthim frëngjisht (Tiranë 1978), është ndoshta refleksi shqiptar më i
dukshëm i teatrit revolucionar kinez dhe operës së kohës së Mao Ce Dunit (1893-1976) dhe,
sikundër shumë vepra të ngjashme kineze, u bë edhe operë e balet.
Dramaturgu Fadil Paçrami ka lindur në Shkodër më 25 maj 1922 dhe, ndonëse me
prejardhje myslimane, u shkollua te françeskanët dhe u dërgua në Bolonjë për të studiuar
mjekësi. Më 1942 ndërpreu studimet për t’u bashkuar me lëvizjen partizane në Shqipëri. Pas
luftës punoi në organizatën e rinisë komuniste, u bë zëvendësministër i arsimit dhe kulturës nën
Sejfulla Malëshovën (1901-1971), si dhe kryeredaktor i gazetës së përditshme Zëri i popullit
nga 1948 deri më 1957. Më 1965-1966 qe ministër i kulturës e i arteve dhe nga 1971 deri më
1973 kryetar i Kuvendit Popullor. Prandaj edhe pjesët teatrale të Paçramit në këtë periudhë janë
brenda caqeve të realizmit socialist. Deri në vitin 1973 kishte shkruar trembëdhjetë drama,
nëntë nga të cilat qenë botuar. Ndër to janë: Çështja e inxhinier Saimirit; E bardha dhe e zeza;
Lagja e varfër; Ngjarje në fabrikë; Mbi gërmadha, për shtetëzimin e industrisë; dhe Shtëpia në
bulevard, një pjesë prekëse për kriteret e dyfishta të moralit në shoqëri. Në Plenumin e Katërt të Komitetit Qendror më 26-28 qershor 1973, Fadil Paçrami dhe Todi Lubonja, drejtor i
Radiotelevizionit Shqiptar, u piketuan nga Enver Hoxha në një fushatë kundër ndikimeve të
huaja liberale në kulturën shqiptare. I shkarkuar nga të gjitha detyrat, Fadil Paçrami u arrestua
më 21 tetor 1975 dhe në fillim u mbajt tetëmbëdhjetë muaj në burgun e Tiranës për të pritur
gjyqin, për të hequr pastaj të njëjtat vuajtje si dhe intelektualët e tjerë shqiptarë të mëparshëm
kur sundonte vetë Paçrami. Në mars 1977 u shpall fajtor për sabotim në fushën e kulturës, sepse
kishte lejuar ndikime të huaja dhe, ashtu si Sokrati, kishte korruptuar rininë, për të mos
përmendur akuzat standarde për agjitacion e propagandë. U dënua me njëzet e pesë vjet burg.
Pas pesëmbëdhjetë vjetësh e pesë muajsh u lirua më 17 mars 1991. Paçrami nuk ndenji aspak
duarkryq në burgun e Burrelit e në Kosovë të Madhe. Ai shkroi atje pesëdhjetë e një drama,
ende të pabotuara, mjaft nga të cilat pasqyrojnë luftën e mundimshme të vendit të tij për liri e
demokraci.
Fushata e spastrimeve Paçrami dhe Lubonja më 1973 shpuri në mënjanimin e shumë
figurave të tjera në prozë e arte figurative, po edhe në dramë. Minush Jero (l. 1932) nga Vlora
qe kritikuar më 1969 nga Enver Hoxha për dramën Njolla të murrme, 1968, e cila kishte fituar
çmimin e parë në Festivalin Kombëtar të Teatrit atë vit. Pas saj u përpoq të ndreqë të metat
duke shkruar dramën revolucionare Të pamposhtur, 1971, por pa dobi. Bashkë me regjisorin
Mihallaq Luarasi të teatrit Çajupi në Korçë, Jero u arrestua më 30 prill 1973, dhe u mbajt në
burg deri më 28 dhjetor 1978. Në Plenumin e Katërt të vitit 1973 u dënuan prapë edhe Rrethimi
i bardhë i Naum Priftit dhe Drama e një partizani pa emër e Fatos Arapit. Të gjitha pjesët dhe
shfaqjet në skenë zunë të verifikoheshin për pastërti ideologjike dhe çdo gjë që shihej si
moderniste, liberale ose e huaj hiqej menjëherë. Regjisori i talentuar Kujtim Spahivogli (1932-
1987) u dënua si anarkist e u dërgua në fshat për të punuar si punëtor ndërtimi. Madje edhe
skenografë u flakën nëpër kampe pune për shkak të dekoreve të tyre moderniste. Kjo periudhë
‘revolucionare’, sikundër është përkufizuar dhe interpretuar nga Partia e Punës e Shqipërisë ose,
më saktë, nga Enver Hoxha dhe skota e tij, qe një pengesë e madhe për përparimin e teatrit
shqiptar në vitet shtatëdhjetë. Megjithatë një farë përparimi u vu re nga viti 1982 e këndej, edhe
pse dramaturgjia shqiptare mbetet ende një gjini mjaft e prapambetur. Sot në Shqipëri ka dhjetë
teatro profesioniste të qëndrueshme, e përveç tyre janë edhe pesëmbëdhjetë teatro të estradës
dhe disa teatro kukullash. Niveli artistik i lojës së aktorit dhe i regjisurës është ngritur mjaft,
sidomos në skenat më të mira, si në Teatrin Popullor të Tiranës, Teatrin Migjeni të Shkodrës,
dhe Teatrin A. Z. Çajupi të Korçës. Por, duke gjykuar me kritere perëndimore, konstatojmë se
deri në fund të diktaturës tematika mbeti jointeresante.
Ruzhdi Pulaha (l. 1942) nga Korça ka qenë ndoshta një nga dramaturgët e sotëm me
më shumë sukses. Komedia e tij Zonja nga qyteti, Tiranë 1976, me humorin tipik shqiptar, vë
përballë një zonjë nga derë e mirë me realitetin konkret të jetës në fshat. Një komedi tjetër, I
harruari, u vu në skenë në Tiranë më 1988 me një farë suksesi. Autorë të tjerë që i kanë
kushtuar energjitë e tyre më shumë skenës janë: Xhemal Broja (1918-1986), veprat e të cilit
qenë ndaluar; Ibrahim Uruçi (1925-1989), që përmendet për dramën me tri akte Doktor Aleksi,
Tiranë 1966, vënë në skenë para se të binte politikisht; Selman Vaqari (l. 1928); Fadil Kraja
(l. 1931); Hamza Minarolli (l. 1931); Dritëro Agolli (l. 1931), i njohur si dramaturg me pjesët
Mosha e bardhë, Prishtinë 1975, dhe Fytyra e dytë; Naum Prifti (l. 1932) nga Korça, i lëvduar
nga autoritetet për dramën në katër akte me temë partizane Mulliri i Kostë Bardhit, Tiranë 1971;
Dhimitër Xhuvani (l. 1934); Teodor Laço (l. 1936); Maku Pone (l. 1939); Pëllumb Kulla
(l. 1940) nga Zemblaku afër Korçës, tani ambasador i Shqipërisë në Kombet e Bashkuara;
Fahri Balliu (l. 1954); dhe Artur Zheji (l. 1961), i cili emigroi në Romë në nëntor 1990.
Gjatë gati gjysëm shekulli të ‘pushtetit popullor’, dramaturgjia iu nënshtrua pa pushim
një kontrolli e censure politike shumë më të madhe se proza e poezia, prandaj dhe në të vërtetë nuk pati mundësi të ecte vetë e të lulëzonte. Nëse një vëllim në prozë në vitet shtatëdhjetë e
tetëdhjetë duhet të kalonte në duart e dhjetë a pesëmbëdhjetë ‘revizorëve’, një pjesë teatrore
duhet të lexohej akoma më shumë nga specialistë të tillë, dhe gjithçka, që mund të interpretohej
si kritikë apo që dilte e diskutueshme, hiqej. Fryma e jokonformizmit, aq e kudondodhur në
teatrin dhe kulturën perëndimore përgjithësisht, as nuk mund të merrej me mend, sikundër nuk
mund të përfytyrohej një individ me ide që ta vinin në mendime spektatorin, ose t’i ngjallnin atij
zemërim. Për arsye politike dramaturgët shqiptarë heshtën mjaft ose, për të mos ua ngrënë
hakun, nuk patën mundësi të shfrytëzonin deri në fund fuqinë e skenës e të vinin spektatorin në
mendime me një lëndë të vërtetë dramatike e me ato lloj shfaqjesh skenike bujëmëdha me të
cilat është mësuar spektatori i teatrit në Perëndim. Në vend të kësaj, ata mbetën te gërshetimi i
pjesëve moralizuese edukative dhe dramave historike plot patos patriotik e ide politike të
treguara e të thëna katërcipërisht. Edhe pse niveli i shkëlqyer i regjisurës dhe i lojës së aktorit
arrinte deri diku ta kompensonte, pasojë e kësaj ndërhyrjeje politike qe shterpësia absolute e
teatrit shqiptar, dhe paaftësia e dramaturgjisë shqiptare edhe sot për të konkurruar, qoftë për nga
sasia, qoftë për nga cilësia, me poezinë dhe prozën. Drama bashkëkohore në Shqipëri ende
mbetet për t’u krijuar nga hapat e parë të saj, ndërsa jeta e shqiptarëve është plot me drama të
mëdha.
Marrë nga “Historia e letërsisë shqiptare” e albanologut të shquar Robert Elsie
Portali Letërsia