8. LETËRSIA MYSLIMANE DHE BEKTASHIANE 1850-1950

8.1 Arti bektashian
Ndonëse forcat më krijuese dhe novatore të letërsisë dhe kulturës shqiptare në gjysmën
e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë ishin inkuadruar brenda lëvizjes së Rilindjes kombëtare,
letërsia shqiptare e shkruar me alfabet arab nuk u dobësua krejt. Madje, letërsia myslimane dhe
bektashiane e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë, me tiparin
e vet kryesisht fetar, vazhdoi të zhvillohej në pajtim me traditat letrare, kulturore e sidomos me
traditat shpirtërore të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe, në rrugë e sipër, erdhi e shfaqi jo vetëm
nivel më të lartë mjeshtërie, disipline dhe horizonti dijesh, por edhe një rritje të mëtejshme të
shkallës së përsosmërisë artistike e gjuhësore. Megjithatë, duhet theksuar se përqëndrimi më i
drejtpërdrejtë në tema fetare, në këtë periudhë të letërsisë shqiptare me alfabet arab, shpuri
dalëngadalë në një përdorim më të kufizuar të saj si mjet shprehjeje letrare e, si rrjedhim, në
largimin nga shtrati kryesor i rrjedhës së letërsisë dhe kulturës shqiptare.
Lidhjen midis lëvizjes kombëtare shqiptare dhe traditave kulturore të Orientit në
shekullin e nëntëmbëdhjetë e ruajtën më fort se të tjerët pikërisht bektashinjtë1. Karakteri
relativisht më liberal e i hapur i praktikave të tyre fetare e i besimit të tyre panteist, me elemente
edhe islame edhe kristiane, u dha mundësi atyre të kapërcenin pengesat që ndanin bashkësitë
myslimane, katolike e ortodokse. Autori më i mirënjohur bektashi ka qenë Naim bej Frashëri
(1846-1900), veprat fetare, kombëtare dhe didaktike të të cilit, për shkak të rëndësisë dhe
ndikimit të jashtëzakonshëm në zgjimin kombëtar në fundin e shekullit të nëntëmbëdhjetë,
qëndrojnë si pjesë e letërsisë së Rilindjes dhe mund të analizohen më mirë në kuadrin e saj.
Ndër poetët e shumtë bektashinj të kësaj periudhe2 ishte Baba Muharrem Mahzuni ose
Mehzuni (vd. 1867) nga Gjirokastra, i cili që nga viti 1845 e deri sa vdiq jetoi në teqen e
famshme bektashiane të Durballisë në Thesali, një nga më të vjetrat në Ballkan. Shkroi vargje
turqisht e shqip. Ndër nxënësit e tij në teqenë e madhe të Durballisë ka qenë Baba Abidin
Leskoviku nga Leskoviku në Shqipërinë e jugut, themelues i teqesë së Leskovikut. Baba
Abidin shkroi vargje fetare turqisht e shqip, ndër to edhe një himn kushtuar Durballisë. Një
autor tjetër i talentuar me shumë vjersha mistike ishte Baba Adem Vexhi (1841-1927) nga
Gjakova. Bëri shumë udhëtime, veçanërisht për haxhillëk në Mekë, Medinë dhe Qerbela. Më
1877 e dërguan si baba në Prizren, ku hapi një teqe. Nga viti 1922 e deri sa vdiq ishte i pari i
teqes së vendlindjes së tij në Gjakovë. Baba Meleq Shëmbërdhenji (1842-1947), i njohur edhe
me emrin Meleq Staravecka, ishte nga krahina e Skraparit në Shqipërinë e jugut, dhe arsimin e
mori në teqenë bektashiane tani të braktisur të Kajros, ku edhe u bë dervish. U kthye në Shqipëri dhe mori pjesë në lëvizjen kombëtare, sidomos duke shpërndarë libra fshehurazi e
duke përhapur idetë e reja. Shëmbërdhenji mbajti titullin baba në teqenë me emrin e tij derisa
kjo u shkatërrua më vonë, më 1914. Ai është autor vjershash shqip me frymë kombëtare e
fetare, të përmbledhura në një vëllim e të botuara në vitet njëzetë, por që tani gjendet me
vështirësi. Shëmbërdhenjin e mbajnë si njerin nga poetët më të mirë bektashinj të periudhës. Ai
ishte edhe mik e adhurues i Naim Frashërit, të cilin e quajti “Zemra e Shqipërisë, gurra e
urtësisë, pishtar i vegjëlisë, shejntor i njerëzisë”.
Tradita bektashiane e poezisë fetare e atdhetare, e frymëzuar si nga besimi mistik e
panteist i këtij sekti, ashtu edhe nga aspiratat kombëtare, eci mirë dhe vazhdoi me fillimin e
shekullit të njëzetë. Baba Ibrahimi nga teqeja e Qesarakës afër Kolonjës në Shqipërinë e jugut
ishte mjaft aktiv, ashtu si dhe shumë udhëheqës të tjerë bektashinj, në shpërndarjen fshehurazi
të librave e të letërsisë shqiptare dhe për këtë u burgos nga forcat ushtarake turke. Më 1913 u
arrestua edhe nga autoritetet greke, por u lirua më pas nga figura kombëtare, poeti e luftëtari
kryengritës Sali Butka (1852-1938). Kur hynë përsëri grekët në Kolonjë, Baba Ibrahimi u
shtrëngua të arratiset, kurse teqenë ia dogjën me themel. Në njërën nga vjershat e tij, Dimri, ai
e krahason kombin shqiptar, të rrënuar nga lufta e shtypja, me barrën e një dimri të gjatë e të
vështirë. Baba Salihu nga fshati Matohasanaj afër Tepelenës në Shqipërinë e jugut e ktheu
teqenë e tij në një shkollë fillore të fshehtë për mësimin e gjuhës shqipe. Ai ishte gjithashtu
aktiv në përhapjen e librave shqip, e për këtë u burgos nga turqit më 1902. Aty në burg ai shkroi
një pjesë të mirë të poezive dhe përktheu poemën epike Hadîqatû as-su’adâ (Kopshti i të
bekuarve) të poetit të madh azerbajxhanas Fuzûlî (1494-1556), vepër nga e ka marrë
frymëzimin edhe poeti i shekullit të nëntëmbëdhjetë Dalip Frashëri për poemën e tij shqip
Hadika. Po nga krahina e Tepelenës ishte edhe Baba Ahmed Turani (vd. 1928), i cili në vitet
e rinisë bëri udhëtime në Lindjen e Afërme. Titullin baba e mori më 1908 në fshatin e lindjes
Turan. Më 1914 teqenë e tij3, ashtu si shumë të tjera, i dogjën andartët grekë, kështu që u
shtrëngua të shpërngulet në Vlorë. Thuhet se ka qenë poet me talent. Një tjetër autor bektashian
vjershash fetare në këtë periudhë ka qenë Salih Nijazi Dedei (1876-1941) nga Starja e
Kolonjës, i cili u rrit në Anadoll, u bë baba më 1908 dhe kryegjysh i bashkësisë bektashiane më
1916. Mbeti në Turqi edhe pas mbylljes së teqeve atje. U kthye në Shqipëri në fund të vitit 1930
dhe u vra më 28 nëntor 1941 në Tiranë, me sa duket pse kundërshtoi sundimin italian. Edhe Baba Hamza Gjakova (1882-1952) nga Gjakova bëri udhëtime në Lindjen e Afërme në moshë
të re dhe, kur u kthye, mori titullin baba në teqenë e Shtipit në Maqedoni më 1912. Ishte autor
i shumë vjershave me frymëzim bektashian e shiit. Një nga shkrimtarët bektashinj më me
kulturë të kohës ka qenë Baba Selim Ruhi (1869-1944) nga Elbasani, që u bë baba më 1907
dhe ishte autor i tri divaneve poetike në arabishte, turqishte e persishte. Aty nga fundi i jetës
shkroi edhe shqip. Studiuesi orientalist gjerman Franz Babinger (1891-1967), që e ka vizituar
Baba Selimin në teqe, e cilëson poezinë e tij si jashtëzakonisht të bukur. Poeti, shkrimtari dhe
përkthyesi Baba Ali Tomori (vd. 1947) pati lindur në Shalës afër Tepelenës dhe ndoqi studimet
në Janinë ashtu si edhe Naim e Sami Frashëri. Pas djegies së teqeve më 1913-1915, u shpërngul
në Kajro, për t’u kthyer në Shqipëri vetëm pas Luftës I Botërore. Ndihmoi për organizimin e të
tre Kongreseve te Bektashinjve, që u mbajtën në Shqipëri në vitet njëzetë (1921 në Prishtë,
1926 në Gjirokastër, dhe 1929 në Korçë), të cilët shpunë në themelimin e një bashkësie fetare
të njohur në vend. Tomori është autor i të paktën gjashtë librave me letërsi apo histori të
bektashinjve, ndër to edhe poezi të përkthyera apo origjinale, një pjesë e të cilave është botuar me pseudonimin Ali Tyrabiu4. Me shkrimet e tij ai u vu kundër çdo shfaqjeje të fanatizmit fetar
dhe u përpoq të bashkërendonte elemente kristiane dhe bektashiane. Tomori qe ndër të rrallët
autorë bektashinj që braktisën alfabetin arab e që përdorën në botime alfabetin latin, ndryshim
ky që ia vlen të theksohet. Disa nga veprat e tij dolën në gazeta e revista të kohës. Më 1947 u
akuzua për spiunazh, u dënua me vdekje e u ekzekutua.
I fundit i poetëve bektashinj të kësaj tradite është Ibrahim Hasnaj (1912-1995) nga
Tirana, i cili përdor pseudonimet Hima, Bardhyl Nizami, Cen Qytyku etj. Hasnaj, i cili
përmendet edhe për rizbulimin që i bëri poetit bektashian të fillimit te shekullit të
nëntëmbëdhjetë Zenel Bastari, u bë vetë bektashi më 1937, viti kur nisi të shkruajë vjersha. Ka
qenë sekretar i përgjithshëm i bashkësisë bektashiane të paraluftës dhe kryeredaktor i periodikut
bektashi Djersa, që doli në tetë numra deri më 1947. Ibrahim Hasnaj u burgos dhe kaloi dhjetë
vjet, nga viti 1947 deri më 1957, në burg në Tiranë, në fillim në një qeli me shkrimtarët Petro
Marko, Andrea Varfi dhe Mitrush Kuteli, pastaj vuajti edhe pesë vjet të tjera internim. Është
autori i tre vëllimeve ende të pabotuar me poezi mistike të frymëzimit bektashi: Unë dhe
ndiesitë e mia, 1939, Lot skamnorësh, 1940, dhe Rreze të zjarrta, 1980. Është e qartë se këto
vëllime, të shkruara me alfabetin latin, u mbajtën fshehur në periudhën e gjatë kur feja
përndiqej në Shqipëri dhe çdo shprehje letrare e saj ishte me rrezik të madh. Me heqjen më në
fund të ndalimit të fesë, shtatëdhjetëvjeçari Ibrahim Hasnaj u zgjodh Kryetar i Komitetit të
përkohshëm të bashkësisë bektashiane, e cila u rithemelua me solemnitet në Tiranë më 27 janar
1991.
Edhe pse në vitet ’30 bektashinjtë ia kishin dalë mbanë pak e nga pak që të njiheshin
plotësisht si bashkësi fetare, ata nga ana kulturore kishin rënë mjaft. Plaçkitja dhe djegia e
teqeve të Shqipërisë jugore nga ekstremistët grekë gjatë Luftës Ballkanike dhe Luftës I Botërore
qenë një humbje kulturore e pamatë nga e cila letërsia e bektashinjve nuk e mori veten kurrë.
Përveç kësaj, kalimi në përdorimin e alfabetit latin, i cili jepte mundësi më të mëdha për
botimin dhe përhapjen masive të veprave letrare e fetare, u bë në shkallë të pamjaftueshme.
Madje, ishte padyshim paaftësia e asaj që kishte mbetur nga letërsia bektashiane për t’iu
përshtatur alfabetit latin dhe mënyrave bashkëkohore të botimit, që dha shenjën e vdekjes së saj
përfundimtare.
Edhe pse grupi më i fortë, bektashinjtë nuk ishin i vetmi sekt dervishësh5 i përkushtuar
poezisë fetare me alfabet arab. Dervish Salihu (vitet 1820 – vitet 1890), lindur në fshatin
Libizhdë të Hasit afër Prizrenit, i përkiste sektit Kadiri. U rrit në Rahovec, ku shehu i teqesë së
atjeshme vuri re prirjen dhe interesimin për filozofi e misticizëm, prandaj e dërgoi në Koçan, në
Maqedoninë lindore, për të vazhduar shkollën si kadiri te Myhliz Dedja. Atje u bë dervish dhe
u kthye në vendlindje në Libizhdë të Hasit për të hapur një teqe kadiri. Në moshë të thyer
mbështeti fuqishëm Lidhjen e Prizrenit dhe pati shumë përkrahës, ndër ta edhe një figurë
politike si Bajram Curri (1862-1925). Ndonëse dorëshkrimet me poezitë e tij humbën të gjitha,
sidomos gjatë luftërave ballkanike, disa vjersha janë ruajtur në liturgjinë e sektit Alevi. I biri i
Dervish Salihut, Sheh Kadria, (vd. rreth v. 1903), ishte një tjetër poet Kadiri dhe figurë e
shquar, që u vra në Gjakovë rreth vitit 1903. Nga Sheh Emini i Sadive (vd. 1918), figurë
udhëheqëse fetare e politike nga Gjakova, për të cilin thuhet se ka qenë i pari i një teqeje të atjeshme për shtatëdhjetepesë vjet me rradhë, kemi një fragment vjershe fetare me titull Thirr
me zemër. Sheh Jonuzi (1848-1909), i njohur edhe me emrin Hajdar e me pseudonimin Sabri,
ka qenë një dervish Melami nga Jashanica e Toplicës në Kosovë. Studioi për teologji në
Stamboll dhe u kthye në Kosovë për të hapur një shkollë në Suhadollin e Ulët afër Mitrovicës,
ku mësimi jepej në gjuhën shqipe, punë që asokohe bëhej krejt fshehurazi. Shpesh ra në konflikt
me autoritetet shtetërore e fetare të kohës dhe u përndoq mjaft. Sheh Jonuzi është autor i nëntë
ilahi-ve, një elifi-e, d.m.th. një përmbledhje me njëzet e nëntë vjersha për të mësuar alfabetin
arab, si dhe i rreth dhjetë vjershave të tjera.6
Letërsia myslimane në Shqipëri e madje letërsia shqiptare në përgjithësi ishte privilegj
vetëm i meshkujve dhe, me pak përjashtime, kështu do të mbetej deri në vitet 1960. Megjithatë,
në zgrip të shekullit, biem në gjurmët e asaj që mund të quhet e para poete femër në Shqipëri,
Nesibeja nga Gjirokastra, autorja e një kasideje (arab. qasîde ‘odë historike’) me tridhjetenjë
strofa katërshe, që mban datën 1897 [1313 A.H.], e që flet për betejën në kufirin jugor të
Shqipërisë. Në njërën nga këto përpjekje të zakonshme kufitare grekët kishin bombarduar
Sarandën dhe me sa duket po kërcënonin Gjirokastrën vetë. Kasideja apo gjyfteja e Nesibes u
zbulua në vitet 1950 nga Osman Myderrizi në një dorëshkrim7 prej 48 faqesh që përmban njëzet
e pesë vjersha autorësh të ndryshëm, ndër ta Nezim Frakulla, e që kaloi nëpër Shkodër e Durrës
për të përfunduar në Tiranë. Megjithatë, mundet që emri Nesibe është vetëm një gabim
ortografik për ndonjë Nesib mashkull; bile kemi poetin e quajtur Nesib Mezini, ndonëse ky, në
njërën nga vjershat e tij, e këshillon Nesibenë “t’i lerë kasidetë rehat”. Sidoqoftë, për jetën e saj
nuk dihet gjë tjetër. Në dorëshkrimin në fjalë gjenden edhe disa vjersha me tema historike,
ndonëse jo të po atij niveli, të një farë Abdulhamidi nga Gjirokastra, si dhe poezi fetare me
frymëzim bektashian nga Hoxhë Dobi, të dy padyshim në zgrip të shekullit.
Tradita orientale e mevlud-it8, poezi fetare festive për lindjen e profetit Muhamed, për
të cilën është bërë fjalë në krijimtarinë letrare të autorëve shqiptarë më të hershëm, sidomos
Hasan Zyko Kamberi, Abdullah Sulejman Konispoli dhe Ismail Floqi, vazhdoi t’u pëlqejë një
numri autorësh myslimanë gjatë gjithë gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë e madje
në shekullin e njëzetë9. Burim më i drejtpërdrejtë frymëzimi për shkrimtarët shqiptarë mbeti
mevludi i famshëm i poetit turk Sulejman Çelebi10 (vd. 1422). Hafëz Ali Ulqinaku (1853-
1913), shkrimtar mysliman nga Ulqini (sikundër e thotë edhe mbiemri), port me popullsi
shqipfolëse në bregdetin malazez, bëri një përkthim të mevludit të Çelebiut, të titulluar thjesht
Ter—ume-i mevlud ‘alâ lisân-i arnavûd (Përkthim i mevludi në gjuhën shqipe), të cilin e botoi
në Stamboll në fillim të vitit 1878 [1295 A.H.]. Ulqinaku qe edhe autori i disa përkthimeve të
tjera nga turqishtja si dhe i një fjalori të madh turqisht-shqip, shqip-turqisht11, të hartuar në
alfabet arab aty nga viti 1897. Pjesa turqisht-shqip e fjalorit përbën 915 faqe, ndërsa pjesa e dytë
shqip-turqisht, origjinali i së cilës ruhet, përfshin vetëm 168 faqe me rreth 4000 leksema të ndryshme të shqipes. Edhe Tahir efendi Halil Popova (1856?-1949), i njohur edhe si Mehmet
Tahir efendiu, nga fshati Popovë afër Vushtrrisës në Kosovë, ka shkruar një mevlud duke u
mbështetur te ai i Çelebiut dhe arriti ta botojë në Stamboll aty rreth vitit 187612. Mevludi i
Popovës, për të cilin thuhet se është kënduar gjerësisht në qarqet myslimane të Kosovës deri
vonë, si dhe ai i Ulqinakut janë kësisoj më të hershmet vepra në gjuhën shqipe të botuara me
alfabet arab, plot një dhjetëvjeçar para variantit të ripunuar me alfabet latin nga Jani Vretoja të
Ervehesë së Muhamet Kyçykut, të shkruar në fillim në alfabet arab më 1820. Mevlude të tjera,
qoftë origjinale apo përkthime të Çelebiut, dihet se janë shkruar shqip nga njerëz të lindur në
shekullin e nëntëmbëdhjetë, si Haxhi Çiçkoja nga Korça, Tahir efendi Lluka (vd. 1908),
Hafëz Ali Korça13 (1874-1957), anëtar i Këshillit të Lartë të Sheriatit (mevludi që mban datën
1909), dhe Hafëz Abdullah Sëmlaku, mevludi i të cilit pati katër botime, i fundit në Korçë më
1944. Hafiz Ibrahim Dalliu (1878-1952), shkrimtar i njohur për satirën e tij therëse dhe botues
i gazetës së përjavshme Dajti nga 1923 deri më 1926, ishte autori i një mevludi prej 250 faqesh,
më i gjati në dialektin gegërisht.

_______
1 Për fenë dhe bashkësinë e bektashinjve në Shqipëri e në Ballkan, kr. M. Hasluck 1925, Choublier 1927, Babinger 1929, F. W. Hasluck 1929, Birge 1937, K. Halimi 1957, Kissling 1962, Kallajxhi 1964, Bartl 1968, f. 98-111, Rexhebi 1970, 1984, Stadtmüller 1971, Popovic 1986, 1992, Popovic & Veinstein 1986, Clayer 1990, dhe Trix 1993.
2 Për letërsinë bektashiane dhe myslimane të kësaj periudhe, kr. Tomori 1934/35, Rexhebi 1970, Mufaku 1981, 1983, Salihu 1987 dhe Kaleshi 1991.
3 Për një studim mbi teqetë ekzistuese në këtë periudhë, kr. F. W. Hasluck 1929, vëll. 2.
4 kr. Tomori 1924, 1927, 1928, 1929, 1934, 1935.
5 Ndër sektet e tjera të dervishëve që kanë qenë aktivë ndër shqiptarët, qoftë në Shqipëri e qoftë në Kosovë, janë: Bedevi, Desuki, Halveti, Kadiri, Melami, Mevlevi, Nakshibendi, Rufai, Sa’di, Shahzeli, Sinani, Tixhani dhe Xhelveti. Nga të dhënat del se më 1976 ende ishin në Kosovë shtatëdhjetë e gjashtë teqe (kr. Glasnik vrhovnog islamskog starješinstva 39/3, 1976, f. 299).
6 kr. Pirraku 1979, f. 207-217.
7 kr. Myderrizi 1959.
8 Për mevludin, kr. Lamaj 1982.
9 kr. Kaleshi 1958.
10 kr. MacCallum 1943. Mevlude vendëse ka edhe në serbisht, greqisht dhe çerkezisht.
11 kr. Myderrizi 1961.
12 kr. Kaleshi 1956, 1958, dhe Shuteriqi 1976, f. 206.
13 kr. I. D. Hoxha 1996.

Marrë nga “Historia e letërsisë shqiptare” e albanologut të shquar Robert Elsie
Portali Letërsia