BERATINUS-1 – NJË REFERENCË THEMELORE
NË TRADITËN E SHKRIMEVE TË SHENJTA
SHABAN SINANI
I.
Qyteti i Beratit është një vendbanim antik ilir, i themeluar në kufijtë e shekullit të 6-të dhe të 5-
të para erës së re. Në shekullin e 4-t mori karakterin e një qyteti, kurse në shekullin e 3-të
ishte qytet-kështjellë. Në periudhën antike njihej me emrin Antipatrea. Më vonë, në terminologjinë
e administratës kishtare, Berati është njohur me emrin “Pulheriopoli”. Peshkopi i këtij qyteti
ishte pjesëmarrës dhe nënshkrues i akteve të koncilit të parë ekumenik të Nikesë dhe
përmendet si “peshkopi i Pulheriopolit”.
Periudha kulturore e Beratit prej fillimeve si qytet, deri në mesin e shekullit të 6-të të erës së
re, dëshmohet kryesisht në gjetjet arkeologjike dhe në burimet e autorëve antikë grekë e
romakë. Prej shekullit të 6-të fillon periudha e dokumentuar e kësaj kulture. Me të mirënjohurin
“Kodiku i Purpurt i Beratit”, një prej dorëshkrimeve më të vjetra të letërsisë ungjillore në shkallë
botërore, nis historia e shkrimeve origjinale të Beratit dhe të gjithë hapësirës historike shqiptare.
Ky dorëshkrim, tipologjikisht një model i ungjijve germëmëdhenj („maiuscle“), në gjendjen që
ka mbijetuar deri në kohët moderne, përmban, me pak mungesa, dy ungjij: sipas Mateut dhe
sipas Markut. Disa studiues, ndër të cilët edhe Anthimus Alexoudes, që e bëri i pari të njohur,
mendojnë se në krye të herës dorëshkrimi ka pasur të katër ungjijtë. Deri në mesin e shekullit
të 19-të besohej se ka një lidhje historike dhe burimore thelbësore midis këtij kodiku dhe
shkrimeve të Shën Gjon Gojartit (Joan Chrysostomos), siç shkruajnë Alexudes dhe Pierre
Battifol 1. Në fakt, shkolla e shkrimit të „Beratinus-1“ është e njëjta me atë të „Sinaiticus“,
„Alexandrinus“ , „Vaticana B“, „Genesi di Wienna“ („Windobonae“, sipas emrit të vjetër të
qytetit të Vienës) etj.
Deri në mesin e shekullit të 20-të „Kodiku i Purpurt i Beratit“ është përdorur jo vetëm si libër
biblioteke, por edhe si libër liturgjie, por vetëm një herë në vit, në ditën e emrit të shenjtorit që
besohet të jetë autor i tij. Në kohën kur u shkruan dy ungjijtë e këtij kodiku, lënda ungjillore
ende nuk ishte njësuar përfundimisht; sapo ishte vendosur se cilët do të ishin librat kanonikë
të Besëlidhjes së Re. Kjo e bën më të rëndësishëm në vlerat e tij. Janë shumë të pakta
dorëshkrimet ungjillore të periudhës parastandarde.
„Kodiku i Purpurt i Beratit“ ka rëndësi për historinë e zhvillimit të mendimit të krishterë. Eshtë
shkruar me germa të argjendta në pergamenë të kuqe, që simbolizonin fillimisht madhështi
perandorake dhe më pas vlerat e fjalës së shenjtë (gr. „Logos“). Nistoret e tekstit janë shkruar
me ar të tretur. Në ekspozitën “Ungjijtë e Popujve”, që u hap në jubileun e 2000-vjetorit të
krishtërimit në Vatikan, veç „Kodikut të Purpurt të Beratit“, kishte vetëm dy kodikë të tjerë të
purpurt: “Sinopensis O”, i Bibliotekës Kombëtare të Parisit dhe “Rossanensis” i bibliotekës së
arkipeshkvisë së dioqezës së Rossana-s (Itali).
Berati ishte për shekuj me radhë, pas Apolonisë dhe Bylis-it, një kryeqendër e krishtërimit në
Ballkan. Dorëshkrimet e ruajtura në bibliotekën e Kishës së Shën Gjergjit dhe në atë të
Ungjillizimit përbëjnë vlera që nuk gjenden në botë. Deri në mesin e shekullit të 19-të në këtë
bibliotekë ruhej edhe dorëshkrimi origjinal i “Liturgjisë së Shën Gjon Gojartit”. “Kodiku i artë i
Anthimit”, me të cilin themelohet tradita e ungjijve germëvegjël në Shqipëri („minuscle“), u
shkrua në shekullin e 9-të. Shkrimet e shenjta krijuan në këtë qytet një traditë të njohur në
shkallë europiane.
Berati është qytet i mjeshtërisë së artit të zbatuar kishtar. Vetë shkrimi i dy kodikëve të purpurt
që janë ruajtur në këtë qytet është jo vetëm një teknokraci e bartjes së kumteve gojorë në
kumte të shkruar, por edhe një mjeshtëri artistike. „Kodiku i Purpurt i Beratit“ u shkrua në një
kohë kur kumtet e shenjta po kalonin nga rrëfimi gojor në formën e shkruar. Kjo është koha
kur shkrimi i shenjtë zëvendëson fjalën e shenjtë.
Në mesjetën e hershme Berati kishte gjashtë shkolla pikture dhe bukurshkrimi (kaligrafie).
Vetë ky fakt dëshmon në dobi të një tradite të qëmoçme të mjeshtërisë së shkrimit, si art i
zbatuar, siç konsiderohet me të drejtë prej paleografëve. Në Berat gjenden kryevepra të piktorit
të shquar të afreskeve dhe ikonografisë së stilit bizantin, të ndikuar fort nga shkolla e Rilindjes
Europiane, veçanërisht prej asaj kreto-venete, Onufri. Me emrin e tij është identifikuar
terminologjikisht një prej nuancave të ndezura të së kuqes në pikturën kishtare, ndoshta jo
rastësisht e ngjashme me të purpurtën e kodikëve.
Dy ungjijtë prej pergamene të purpurt, që lidhen me emrin e Beratit, bëjnë pjesë në „familjen
e kodikëve të purpurt“, inventari i plotë i së cilës numëron gjithsej në shkallë botërore në
kohën e sotme vetëm shtatë dorëshkrime.
Në periudhën arbërore Berati ishte zotërim i Muzakajve dhe bënte jetën e një qendre të
rëndësishme urbane, me lidhje të forta kulturore dhe ekonomike me Perëndimin dhe Lindjen.
Në këtë periudhë emri i tij herë-herë del në formën greqishte “Belegradon”.
Qyteti i Beratit u bë i njohur edhe për traditën e shkrimeve në gjuhët orientale. “Sixhilati i
sherijes së Beratit”, një prej regjistrave më të rëndësishëm të ngjarjeve, zhvillimeve dhe
protagonistëve të historisë së Shqipërisë e të Ballkanit në periudhën osmane, është mbajtur
për rreth katër shekuj me radhë. Ky regjistër ka mbi 210 vëllime dhe përmban të dhëna me
karakter enciklopedik për gjithçka ka ndodhur në këtë anë të botës. “Sixhilati i sherijes së
Beratit” është një burim të dhënash të pazëvendësueshme për popullsinë, pronat, zhvillimin
e dhënien e së drejtës, emërimet dhe lirimet e funksionarëve të administratës, dënimet dhe
gradimet, ndëshkimet dhe shpërblimet, gjendjen kulturore dhe fetare, raportet e së drejtës
shtetërore me atë etno-zakonore, luftërat dhe paqet, kryengritjet dhe nënshtrimet, ndodhitë e
natyrës, epidemitë, vitet e urisë, vitet e bollëkut, mrekullitë dhe çuditë e botës, të ngjarat e të
pangjarat. “Sixhilati i sherijes së Beratit” ka të dhëna për një hapësirë prej Besarabisë (Moldavi)
në Gjibraltar. Ngjarja më e hershme shenjohet në vitin 1604 dhe e fundmja në vitin 1913. Ky
regest përbën një burim të dhënash që mund të cilësohen si enciklopedi më vete.
Në kohët moderne në Berat shfaqen shkrimet në gjuhën shqipe, e cila, për rrethana të njohura,
nisi të shkruhej vonë, krahasimisht me jetën e gjatë shumëshekullore të qytetit. Për këtë
arsye, dorëshkrimet e trashëguara nga institucionet laike e klerikale, si dhe nga qytetarët
beratas, janë kryesisht në “gjuhët imperiale”, “gjuhët perandorake”.
Një tradite relativisht të hershme të shkrimeve në shqip i takon “Kodiku i Kostë Beratit”, ose
“Dorëshkrimi i Kostandin Beratit”, apo “i jeromonakut Kostë”, për të cilin, veçmas për vlerat
dhe rëndësinë e alfabetit, kanë bërë me kohë studime të vlefshme Ilo Mitkë Qafëzezi dhe
Namik Ressuli.
Në këtë qytet janë krijuar dokumente për rolin e popullit dhe të personaliteteve të këtij qyteti në
periudhën e Rilindjes Kombëtare dhe në periudhën shtetërore. Kjo traditë është shprehje e
një qyteti që lindi e u rrit midis vlerash kulturore, të cilat i pranoi bujarisht, pavarësisht nga
vinin, si shkrime të shenjta të krishtërimit apo si letërsi fetare e besimeve të tjera. Fryma
shembullore e ekumenizmit, e bashkëjetesës, që shpreh përmbajtja e dokumenteve të krijuara
a ruajtura në Berat, midis “Kodikut të Purpurt të Beratit” dhe “Sixhilatit të Beratit”, dy kryevlera
të trashëgimisë arkivore – secila në llojin e vet – përbën një përvojë historike me vlera
bashkëkohore 2.
“Kodiku i Purpurt i Beratit” është ekspozuar një herë, për disa orë, në jubileun e 2400-vjetorit
të qytetit të Beratit, në kushte të forta sigurie dhe pa njoftim publik, pas dhënies së lejes me
shkrim të Presidiumit të Kuvendit Popullor (1989). Ai është ekspozuar edhe një herë tjetër,
gjithashtu heshturazi, në festimin e 50-vjetorit të themelimit të arkivave kombëtarë të
Shqipërisë, më 1999, në mjediset e Muzeut Historik Kombëtar. Në vitin 2000, me një vendim
të posaçëm të Këshillit të Ministrave, një vëllim prej 20 faqesh i “Kodikut të Purpurt të Beratit”
u paraqit në ekspozitën më të madhe ndërkombëtare kushtuar 2000-vjetorit të krishtërimit,
“Ungjijtë e Popujve”, organizuar nga Biblioteka Apostolike e Vatikanit.
“Beratinus-1” iu paraqit edhe një herë një publiku të zgjedhur në Pallatin e Brigadave, në
ekspozitën “Kodikët e Shqipërisë – përmendore të historisë së mendimit njerëzor”, që u zhvillua
nën kujdestarinë e kryetarit të shtetit, në maj të vitit 2002. Fillimisht arkivistët iu drejtuan
autoriteteve kishtare të vendit, duke propozuar ekspozimin e “Kodikut të Purpurt të Beratit”
dhe të disa kodikëve të tjerë në një mjedis ku mund të ishte e pranishme edhe liturgjia dhe ku
do të merrnin pjesë përfaqësues të politikës, shkencës, dijes e kulturës, si dhe të faltoreve
dhe besimtarëve. Por përpjekjet e arkivistëve për të lidhur në një nismë të gjithë faktorët
bashkëpunues nuk gjetën një përfundim pozitiv, për shkak “të kalendarëve të ndryshëm të
faltoreve” dhe të zotimeve të parashikuara të tyre.
II.
“Kodiku i Purpurt i Beratit”, i njohur ndërkombëtarisht edhe me emrin “Beratinus-1”; i shenjuar
në regjistrin e letërsisë biblike botërore me shifrën “042 F”, vlerësohet si një prej dëshmive
më të vjetra të shkruara të Besëlidhjes së Re 3. Për këtë arsye ai është objekt studimi jo
vetëm prej paleografëve, arkeografëve, burimologëve e njohësve të diplomatikës, por edhe
prej bibliologëve.
Duke qenë një vepër e rrallë, siç dëshmohet nga dokumentet, “Beratinus-1”, si rregull, është
ruajtur me një rreptësi të admirueshme. Deri në mesin e shekullit të 20-të ai u paraqitej
besimtarëve një herë në vit, më 27 janar, në ditën kur festohej emri i Shën Gjon Gojartit,
kryepeshkop i Kostandinopojës, i cili, sipas burimeve arkivore, vdiq më vitin 407 (Bruce M.
Metzger, “Der Text des Neuen Testaments”, Stuttgart 1966, s. 89). Prekja e këtij kodiku, që
vendësit e kanë njohur më shumë me emrin “Ungjilli i Shën Gjon Gojartit”, ka qenë një privilegj
i priftërinjve të urdhërit të lartë, i peshkopëve dhe mitropolitëve. Besimtarët mund ta puthnin
atë në shenjë mrekullimi vetëm në ditën e emrit të shenjtit që mendohej si shkrues i tij.
“Beratinus-1” ka jetuar e mbijetuar midis realitetit, gojëdhënës e legjendës. Sa është bërë e
njohur, sido që dorëshkrimi më shumë ka qendruar i fshehur, larg syve të njerëzisë, se i
shfaqur (siç ndodh edhe tani), në Berat është trashëguar një përgjegjësi e fortë bashkësie,
kishtare dhe laike, për mbrojtjen e tij. “Beratinus-1” ka mbijetuar ndaj rreziqeve të kohës prej
kësaj përgjegjësie, prej fshehtësisë së rreptë të klerikëve dhe popullit.
Sipas Alexoudes, për herë të parë ky kodik u rrezikua prej “frankëve kampanezë“, që do të
thotë prej frankëve të krahinës së Shampanjës (fr. „Champagne“). Prania e „frankëve
kampanezë“ është e lidhur historikisht me sundimin anzhuin (shekulli i 12-të e më këndej).
Dihet se, në vitin 1356, kur Berati u sulmua nga ushtritë e car Uroshit, ishte “një zonjë konteshë”,
një murg me emrin Theodulo, si dhe një qytetar beratas me emrin Skuripeki, që e shpëtuan
kodikun dhe 26 dorëshkrime të tjera të vjetra nga rrëmbimi 4.
Shumë është folur për rreziqet që i janë kanosur këtij dorëshkrimi gjatë Luftës së Parë
Botërore. Janë të besueshme rrëfimet gojore të më të moçmëve të Beratit, sepse gjatë asaj
lufte u kërkua që dy ungjijtë e moçëm „të merren në mbrojtje” për t’u dërguar në muzetë dhe
kanceleritë e metropoleve Perëndimore, sikurse u dërguan statuja të Apolonisë dhe të Butrintit,
ikona e ikonostasë të punuar prej mjeshtrish vendës qindra vjet më parë. Madje humbi çdo
gjurmë, prej atyre viteve deri sot e kësaj dite, edhe një portret i rrallë i Gjergj Kastriotit-
Skënderbeut, dhuruar Princ Wied-it nga oborri i perandorit Franc Jozef, menjëherë pas
fronëzimit. U zhduk mbasi kishte arritur në Shkodër.
Më të besueshme i bën rreziqet që ndoqën ungjijtë e vjetër të Beratit gjatë Luftës së Parë
Botërore, një dëshmi e tregtarit beratas Vangjel Bojaxhiu, pjesë e një ditari të gjatë, të mbajtur
prej tij në vitet 1914-1917. Ky ditar përmban të dhëna të hollësishme të kronikës së një qyteti,
në luftë me ushtri kundërshtare dhe aleate midis tyre dhe njësoj pushtuese ndaj vendësve.
Nuk dihen saktë rrethanat se si ky ditar është bërë pronë e Arkivit Qendror Shtetëror. Mund të
jetë dhuruar nga trashëgimtarët e autorit, mund të jetë mbledhur nga bashkëpunëtorët e
rrjetit arkivor në Berat, që kanë qenë jo të paktë, por mund dhe të jetë shtetëzuar. Fragmenti
që bën fjalë për rrethimin e Kishës së Shën Gjergjit nga ushtria austriake botohet për herë të
parë 5.
17 prill, e dielë.
… tellalli thirri, me urdhër të bashkisë, që Berati të mos japë as gjënë më të vogël jashtë
Beratit, si në Fier, Lushnje dhe gegëve dhe se ay që do t’ua shesë atyre gjënë më të vogël do
të ketë gjobë të madhe. Ata që janë nga Skrapari, Tomorica dhe Mallakastra, domethënë
nga rrethi i Beratit, kur të duan ndonjë gjë, të marrin leje nga bashkia me shkrim dhe pastaj ta
blejnë gjënë.
18 prill, e hënë.
Në mbrëmje tellalli thirri që qumështi të shitet për dy grosh oka, kosi për dy grosh e gjysmë
oka dhe djathi për gjashtë grosh oka. Ata që do ta shesin më shumë do të kenë 500 grosh
gjobë.
Që die mbrëma komandanti austriak thirri nga të gjitha lagjet e krishtera nga dy persona si
pleq të lagjes. Nga kalaja thirri epitropë Anast. Drobonikun, Leon Sallamandën dhe Thoma
Capon, si dhe Vasil Naçon dhe K. Novon, të cilët të gjithë u paraqitën ne prefekti dhe pritën
që të vijë komandanti, i cili nukë erdhi.
Në bisedim të tanëve me prefektin, ay u tha tërthorazi çështjen e thirrjes së komandantit, që
domethënë komandanti don të shojë të dy Ungjijtë e Vjetër që kini ju me vleftë, por juve mos
kini frikë, u tha prefekti, se nuk i marrin, vetëm t’i shohën duan.
Duke mos ardhur komandanti die mbrëma, prefekti u tha të shkojnë sonte dhe të vijnë nesër
në mëngjes (domethënë sot, e hënë në mëngjes) dhe vajtën sot të gjithë sa ishin thirrur, dhe
komandanti u tha këto:
“… në kishën e kalasë kini një Ungjill shumë të vjetër, të paçmueshëm, të cilin duam ta
shohëm dhe ta sigurojmë neve, që të mos pësojë gjë, për shkak të rrethanave të këqija të
këtyre kohëve”.
Tanët u përgjegjën se nga më pleqtë kështu kemi dëgjuar, por ne nuk i kemi parë dhe as që
dimë se ku janë, se neve në krye kemi mitropolitin, ay do ta ketë me vehte ose do t’ia kenë
rrëmbyer gjatë grabitjes së 20 shtatorit 1914. Neve, si epitropë të kishës, jemi vetëm për
kujdesin e kishës, domethënë përe rrogat e priftërinjve, të psaltëve, kandillonaftëve etj. Për
Ungjijtë nuk kemi dieni.
Atëherë komandanti u tha se Papa Spirua (prift shqipëtar që ka ardhur këto ditë) na tha se
juve i kini në kishë.
Tanët u përgjigjën se, në qoftë se kini dyshim, ajdeni vetë në kishë të shihni. Dhe ay
(komandanti) tha se nesër do t’i nxirrni më nj’anë të gjithë Ungjijtë e kishës dhe do të vijë
Papa Spirua t’i shojë. Tanët u përgjigjën “me gjithë kënaqësi” dhe kështu u dhanë leje të
shkojnë.
20 prill, e mërkurë.
Nga ora tre p. m. (pas mesdite) komandanti austriak u ngjit në kala me Papa Spiron dhe me
një përkthenjës dhe vajtën në kishë që të shohën Ungjijtë, sipas urdhërit të datës 18 të k. m.
(këtij muaji). Nga tanët ishin të pesë të thirrurit prej komandantit, siç është thënë më lart, por
u thirr edhe veqili i dhespotit Papa Zaharia dhe duke ekzaminuar me radhë Ungjijtë nukë
gjetën atë që kërkonin dhe u thanë tanëve se kërkojmë një Ungjill të vjetër, dorëshkrim.
Papa Zaharia u përgjegj se neve këta kemi, në ka qenë një më i vjetër neve nukë dimë.
Mitropoliti mund ta dijë dhe, bile, përsëriti Papa Zaharia, sipas të thënit të komandantit mitropoliti
me kohë kishte bërë një raport në Vjenë se në kohën e rebelëve iu voth një gjë shumë e
çmuar dhe mund, tha Papa Zaharia, të ishte ay Ungjill që kërkoni juve.
Pasi i shqyrtuan të gjitha librat që kishin shkuan pa bërë gjë. (Papa Spirua ka qenë më
shumë shkak).
U bë një komision për të mejtuar si të bëjnë për misër, se të gjithë të vobegtit pllakosnë në
prefekturë”.
III.
Studiuesit e kodikëve në Shqipëri kanë qenë gjithnjë të paktë, tejet të paktë. Përveç kufizimit
ideologjik (pozita ateiste e periudhës ideokratike); përveç pamjaftueshmërisë së një disipline
për të dhënë shpjegime shkencore rreth përmbajtjes dhe vlerës së tyre, pamjaftueshmëri që
ndoshta mund të tejkalohej duke zbatuar parimet, metodën dhe “shkencën borgjeze” të
antropologjisë; ka ndikuar edhe kufizimi i kontaktit të drejtpërdrejtë njohës me dorëshkrimin 6.
Studiues të Perëndimit (francezë, belgë, italianë, gjermanë, austriakë, britanikë): kryesisht të
teologjisë, arkeografisë dhe të paleografisë, i kanë botuar që prej afro një shekulli e gjysmë
artikujt e tyre, duke iu referuar kryesisht jo dorëshkrimit vetë, por botimit të transliteruar të tij
prej Pierre Battifol, në librin “Codex Purpureus Beratinus F”. Në fakt, për transliterimin e
Batiffol-it ka pasur vërejtje në lidhje me saktësinë (Popa, Naçi, Mullen).
Deri vonë dihej se “Beratinus-1” është fshehur dhe ka mbetur i zhdukur për një kohë të gjatë,
që prej viteve të Luftës së Dytë Botërore. Mirëpo, sipas një dokumenti të pabotuar, që ruhet
në fondet e AQSH 7 dhe që mban titullin “Informacion i muzeut lokal të Beratit drejtuar Arkivit
të Shtetit mbi zbulimin e materialeve dokumentare me rëndësi”, hartuar më 30.12.1963, del
se kodiku ka pasur një periudhë fshehjeje edhe më të hershme dhe se rishfaqja ndërmjet dy
luftërave ka qenë fare episodike. Në këtë dokument del për herë të parë gjithashtu se kodiku
ka qenë vlerë në kërkim edhe nga ushtria fashiste italiane. Hartuesi i informacionit ka dijeni
për vlerën e kodikëve.
Sido që ky dokument është hartuar rreth një gjysmë shekulli pas ditarit të tregtarit Bojaxhiu,
ka përputhje sa i takon përshkrimit të sjelljes së ushtrisë austriake ndaj Kishës së Shën
Gjergjit dhe këshillit të saj.
Në informacionin e muzeut të qytetit të Beratit herë-herë duket se ka mungesë koherence.
Flitet se kodiku i fshehur para luftës nuk është zbuluar “nga organet e pushtetit popullor”,
ndërkohë që bëhet fjalë për një paraqitje të fundme të dorëshkrimit në vitin 1940; bëhet fjalë
për dy vende fshehjeje (prapa ikonostasit dhe në një kasafortë të Kishës së Shën Gjergjit);
për tri ushtri që e kanë kërkuar dhe kanë përdorur edhe armët për të arritur dorëzimin e tij. Në
anën tjetër, duket se hartuesi i informacionit ngatërron “Kodikun e Purpurt të Beratit”, i cili
përdorej si libër liturgjie një herë në vit, me “Kodikun e Artë të Anthimit”, që paraqitet me emrin
“Ungjilli i Evangjelistës” -ungjill i kishës së ungjillizimit.
Njoftimet nga muzeu i qytetit të Beratit, tre-katër vjet para se kodiku të zbulohej, janë të
mbushura me shqetësim. Mundet që ky informacion, “i mbajtur në katër kopje” dhe “i vërtetuar
nga kryetari i komitetit ekzekutiv”, të jetë hartuar edhe në përgjigje të ndonjë “detyre nga lart”,
qoftë të institucioneve akademike, qoftë të institucioneve të tjera.
Ajo që bie më shumë në sy në informacion është fuqia e betimit të bërë prej priftërinjve të
këshillit të kishës (por është thënë edhe prej besimtarëve) për të mos e treguar dorëshkrimin.
Eshtë fakt i njohur se pleqësia e Kishës së Shën Gjergjit kishte bërë betimin para ikonës së
Shën Mërisë që të mos i tregonte dy dorëshkrimet e vjetra, qoftë edhe duke bërë një betim të
rremë, “se nuk dimë gjë”. Mirëpo ngjan se fuqia e këtij betimi nuk u shua as me përfundimin
e luftës. Hartuesi i informacionit mendon se heshtja rreth fatit të kodikëve “mund të jetë e
lidhur dhe e kushtëzuar nga botëkuptimi i ruhajtjes së këtij objekti simbas mënyrës së vjetër,
pa i treguar vendin ase njeriut”.
Ankthi që ndihet në këtë dokument për ndarjen nga kjo jetë e njerëzve që kishin bërë betimin
për të mos treguar përforcon mendimin se duhet të ketë ekzistuar një traditë e “mbrojtjes me
betim”:
“Në bazë të kërkimeve që ka bërë muzeu lokal i Beratit për zbulimin e materjaleve dokumentare
me rëndësi për historinë lokale të qytetit dhe të rethit të Beratit, e cila fillon me lashtësinë e
shekujve dhe vazhdon deri në ditët e sotme, rezullton se në qytetin tonë ruhen nga persona
privat dhe nga institucionet fetare materjalet dokumentare si më poshtë vijojnë:
1. Ungjilli Johan Gojartit, i njohur edhe nënë emërin Ungjilli i Johan Krisostomit. Si mbasë të
dhënave gojore, është ungjilli i dytë në botë për sa i përketë vlerës historike, duke u
mbështetur në vjetërsinë e tij, e cila i përket shekujve të parë të erës së re. Ky ungjill, dihet se
ka ekzistuar prej shekujsh dhe ka qarkulluar në bazë të traditës si trashëgim brez mbas
brezi në një rethë të ngusht njerëzish të përbër nga dhespoti, priftrijt, epitropët, kryeepitropët,
antarët e këshillit kishtar dhe pleqët e paris të lagjes “kala”. Këta ishin betuar që sekretin e
vendit të ruajtjes të mos ja tregonin ase një njeriut. Ky betim ishte bërë mbi ungjill dhe mbi
ikonë.
Shumë të huaj kanë ardhur dhe janë interesuar për ta bler këtë me shuma të mëdha parash,
shumë legjenda janë thurur nga populli mbi këtë objekt, por mbi çdo (mbi këtë) legjendë
mund të ketë një bërthamë racionale. Historiani korçar Ilo Mitkë Qafëzezi në punimet e tija
mbi historikun e Beratit gjatë kohës së regjimit të Zogut e ka përmendur edhe këtë objektë.
Ka njohur formën, dimesjonet (madhësit), moshën, alfabetin, mënyrën e shkrimit dhe
përmbajtjen e këti dokumenti.
Si mbasë të dhënave që ka dhënë më gjallje Thoma Capua me shkrim dhe që ruhen në
arkivin e muzeut lokal, rezultojnë këto të dhëna:
Në kohën e Luftës parë Botërore, kur Berati ishte i okupuar nga ushtrit austrohungareze, të
cilat në këtë kohë luftonin në tokën tonë kundër ushtrive të Antantës, dhe ishin përqëndruar
në lagjen “kala” të Beratit, nga ana e tyre u kërkua për t’u marë për muzeun e Vjenës, ose të
Budapestit me të gjitha mjetet që kjo ushtri pushtuese dispononte. Thoma Capua ka thënë
se oficerët austrohungar iu kërcënuan edhe me arëm zjari për ta dorëzuar. Në këtë kohë
Thoma Capua ishte kryeepitrop i kishës kathedrale të kalas. Për të shpëtuar nga presionet
e pushtuesit, këtë objekt me rëndësi ndërkombëtare e fshehu në një gropë mbrapa ikonostasit
të kësaj kishe.
Mbas largimit të Thoma Capos nga kjo kishë në kohën e regjimit të Zogut, ky ungjill i groposur
u çgropos nga persona (të cilët janë ende edhe sot e kësaj dite) të paidentifikuar akoma nga
organet e Ministris Punëve të Brendëshme, nga kryesia e komitetit ekzekutiv të k.p. të rrethit,
këshilli popullor i lagjes “kala” e muzeu lokal…
Ekzistenca e kasafortit të kishës kathedrale të lagjes “kala”, i cili (kasaforti) është akoma i
paçelur, dhe mungesa e çelësit, i cili mund të jetë fshehur me qëllim dhe me paramendim
nga personat e paidentifikuar akoma, mund të japë një farë shprese se mund të gjendet
këtu. Humbja e çelësit, ose fshehja e tij, nuk është gjë e rastit. Kjo mund të jetë e lidhur dhe
e kushtëzuar nga botëkuptimi i ruhajtjes së këtij objekti simbas mënyrës së vjetër, pa i treguar
vendin ase njeriut.
Nga gropa mbrapa ikonostasit të ajodhimës të kishës së shëmëris ky u nxuar në kohën e
Zogut. Okupacjone të tjera erdhën, interesat e huaja u shtuan, pushtuesit fashist italjan u
interesuan edhe për këtë vlerë për ta tërhequr në arkivat dhe muzetë e tyre.
Mbas vitit 1940 deri sotë ky objekt është lënë në heshtje. Pleqtë e lagjes “kala” vdiqën; nga
këta sot jeton vetëm Nas Dyshniku, i cili vazhdon të jetë epitrop i kësaj kishe. Të dhënat e
Nasit mund të jenë relative, se rethi brenda të cilit vepronte e jetonte ky objekt ishte i ngusht.
Në rast se (gjatë vitit 1964) do të merren masa të me njëhershme për thyerjen e kasafortës,
(në rast se) do të zbulohet, mund të pranohet edhe varjanti i ekzistencës tija në kasafort…
Në Berat jeton edhe grumbulluesi i materjaleve shumë të rëndësishëme Vlash Papa, i cili
(njihet) si kërkues, studjos i historis Beratit, megjithëse deri sotë nuk ka botuar asë gjë;
mund të jetë në dijeni deri në një farë shkalle edhe për këtë objekt.
Në lagjen “Vakëf” të qytetit të Beratit jeton edhe një tjetër person, me emrin Papa Theodhor
Lako, i cili ka shërbyer dhe shërben si prift në kishat e qytetit për një kohë shum të vjetër deri
sotë. Edhe drejtori i shtëpis kulturës “Margarita Tutulani” shoku Vangjel Lako ka digjuar diçka
nga i jati rreth këtij objekti. Për veçse këtyre, informata mund të meren nga Irakli Saatëçiu
dhe persona të tjerë, duke përfshir edhe nënën e Vasil Sallabandës, e cila mund të ketë
digjuar gjë nga i shoqi sajë Lone Sallabanda dhe nga i kunati i saj Kristaq Sallabanda, të dy të
vdekur. Pleqtë e tjerë, të cilët mund të ishin në dijeni rethë këtij objekti, kanë vdekur të gjithë.
Karakteristikat. I përket shekujve të parë të krishtërimit; mund të supozohet se është objekt
paleokristjan, (i shkruar) në kohën kur krishtërimi ishte fe ose besim i skllevërve dhe i kolonive
(kolonëve) të perandorisë skllavo-pronare. Mund të periodizojmë rethë shekujve (të) parë të
epokësë re. Ka qenë i shkruar në pergamen dhe lëkurë me germa të (h)arta. Ka kapakë të
trashë.
Ungjilli me kapakë dhe germa argjendi i njohur nën emërin “Ungjilli i Evangjelistës”. Edhe për
këtë ungjill dëshmon në shkrimet e tija historjani korçar Ilo Mitkë Qafëzezi. Simbas traditës
fetare ky ungjill ruhesh në kishën e shëngjegjit të lagjes “kala” dhe një herë në vit nxiresh si
mbasë ritit fetar. Zhdukja e këtij ungjilli është analloge me (zhdukjen e) të parit. Hollësirat mbi
këtë mund t’i japin personat e përmendur më lartë, si dhe Andon Arapi” 8.
Individët që përmenden në këtë relacion ndoshta mund të ndihmojnë për të saktësuar emra
të tjerë njerëzish që kanë kontribuar për mbrojtjen e kodikëve, klerikë e laikë, të cilët do të
meritonin një nderim të posaçëm prej bashkësisë. Mbrojtësit e monumenteve të arkeologjisë
kanë tashmë një gur përkujtimor në Myzeqe, në nderim të përpjekjeve të tyre për të mos
lejuar grabitjen e trashëgimisë kulturore antike të vendit. Priftërinj dhe laikë të kishave të
lagjes “Kala” të Beratit, me rol në fshehjen e kodikëve në rrezik dhe zbulimin e tyre më vonë,
meritojnë diçka më shumë.
IV
“Kodiku i Purpurt i Beratit“ është një prej vlerave të jashtëzakonshme kulturore të hapësirës
shqiptare, një përmendore e traditës së shkrimeve të shenjta në Shqipëri dhe në gjithë
hapësirën biblike të kohës së krishtërimit të hershëm.
Popujt që kanë një të shkuar qysh prej paleokrishtërimit, sikundër janë latino-romanët, judejtë,
helenët dhe iliro-shqiptarët, kanë një privilegj të madh historik dhe kulturor. Në këta popuj
krishtërimi u pranua në një kohë kur ishte i pandarë. Si i tillë, ndër iliro-shqiptarët paleokrishtërimi
parapriu traditën e ekumenizmit, jo vetëm ndërmjet degëve të krishtërimit, por dhe midis
besimeve abrahamike në përgjithësi.
Dymijë vjet më parë, kur popujt e përfshirë në hapësirën biblike pranuan mendimin e krishterë,
duke i sjellë kësaj bote për herë të parë barazinë më të madhe, barazinë e qenieve njerëzore
ndaj vlerave hyjnore, pavarësisht nëse ishin aristokratë apo skllevër, ndoshta nuk e dinin se
po ndryshonin rrjedhat e historisë.
Njeriu që e përshkroi i pari dorëshkrimin 15-shekullor të Kishës së Shën Gjergjit, duke e bërë
të njohur si vlerë e përveçme e fondit botëror të letërsisë biblike, ka qenë peshkopi i Mitropolisë
së Beratit Anthim Aleksudhi (Anthimus Alexoudes). Në vitin 1862 ai botoi në Korfuz veprën
“Vështrim historik mbi historinë e mitropolisë së shenjtë të qytetit Belegradon, tani Berat,
dhe mbi vendet nën vartësinë e saj”, ku koleksionit të bibliotekës së Mitropolisë iu kushtua një
vëmendje e veçantë. Alexoudes përshkroi gjithsej gjashtë “ungjij në membranë” (në
pergamenë), ndër të cilët edhe Beratinus-1 dhe Beratinus-2, si dhe, sipas gjasave, “Kodikun
e liturgjisë së Shën Gjon Gojartit”, që më pas humbi.
Sipas Alexoudes-it, “ungjilli në membranë me ngjyrë vishnje” ka pasur edhe dy ungjijtë e
tjerë, Ungjillin sipas Lukës dhe Ungjillin sipas Gjonit, por këta humbën në kohën e “frankëve
kampanezë”.
Disa vite më pas, më 1882, ishte belgu Dyshen (Ludovico Duschesne), i cili, duke bashkuar
tri cilësi të dorëshkrimit: tipin e tij (kodik), ngjyrën e pergamenës (e kuqe e thellë, e purpurt)
dhe emrin e qytetit (Berat), e bëri të njohur në Perëndim këtë dorëshkrim thuajse përpikmërisht
me emrin me të cilin pak kohë më vonë do të pagëzohej përgjithnjë: “Kodiku i Purpurt i
Beratit”. Sipas Batiffol-it, në atë kohë në gjithë botën kishte gjithsej 12 të tillë (“un dusine”),
kurse Duschesne mendonte se duhej të ekzistonin 15 (“un cinquieme specimen de manuscrit
grec en parchemin couleur pourpre”) 9.
Që nga koha kur Ludovico Duschesne botoi artikullin e tij në “Bulletine critique“ kanë kaluar
shekuj e dekada dhe numri i dorëshkrimeve të kësaj hershmërie jo vetëm nuk është shtuar,
por është reduktuar.
Megjithatë, është franco-belgu Pier Batifol (Pierre Batiffol) ai që përfundimisht nguliti emrin e
dorëshkrimit të trashëguar shekull pas shekulli në bibliotekat e letërsisë ungjillore të Shqipërisë.
Titulli i një monografie të botuar prej tij më 1886 në Paris mban emrin “Kodiku i Purpurt i
Beratit”: “Les manuscrits grecs en Albanie et Codex Purpureus Beratinus F“.
Ndër njerëzit shqiptarë të letrave, merita e vlerësimit të parë publik-shkencor të këtij dorëshkrimi
është e Ilo Mitkë Qafëzezit, i cili e përshkroi atë, bashkë me “Kodikun e Artë të Anthimit”, në
vitet 1930-1940, në rubrikat bibliografike të buletinit të Bibliotekës Kombëtare dhe në shtyp.
Shkrime rreth kodikëve të Shqipërisë u botuan edhe nga Namik Ressuli, por kryesisht për ata
të kohëve të vona dhe për vlerat laike, gjuhësore e etnografike.
Sipas hartuesve të historikut të krijimit të fondit të kodikëve në AQSH, rezulton se këshillimi i
mendimit të specialistëve për vlerën e “Kodikut të Purpurt të Beratit” ndodh për herë të dytë,
afërsisht katër dekada më pas. Në vitin 1967, Johannes Koder dhe Erich Trapp, botuan një
katalog të dorëshkrimeve bizantine në Arkivin e Shtetit në Tiranë (Johanes Koder and Erich
Trapp: “Katalog der Griechischen Handschriften in Staatsarchiv zu Tirana”, botuar në
“Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellachaft 16 (1967): 197-214). Dy vjet
më vonë, sipas dëshmive arkivore, del se autoritetet e arkivave shtetërore kërkuan një vlerësim
prej specialistëve vendës:
“Më datën 14/IX/1969 u thirr specialisti Theofan Popa për të vlerësuar kodikët, i cili dha këto
mendime: Dy kodikët në dorëshkrim që u gjendën në Berat konsiderohen si të humbur prej
shumë vjetësh. Njëri nga këta njifet dhe konsiderohet në përgjithësi si një nga kodet më të
vjetër të botës së krishterë”.
Në botën shkencore studimi i “Kodikut të Purpurt të Beratit“ për afro një shekull vijoi duke
pasur si referencë tekstin e tejshkruar prej Batiffol-it. Gregory-Aland, në botimet dhe ribotimet
e tyre të përmirësuara dhe plotësuara gjatë një shekulli të plotë, kushtuar traditës së
përbotshme të dorëshkrimeve të fjalës së shenjtë, rikonfirmuan vendin e këtij dorëshkrimi në
pikëpamje të renditjes kronologjike dhe i shtuan listës një varg dorëshkrimesh të tjera të
gjetura në Shqipëri.
Një diskutim i gjatë është zhvilluar e zhvillohet për burimin e dorëshkrimit. Guglielmo Cavallo,
një studiues i mirënjohur i paleografisë, e kushtëzon përdorimin e së purpurtës si ngjyrë
hyjnizuese e perandorëve, duke e sjellë origjinën e saj në Kostandinopojë, ku ka ekzistuar
më vonë një shkollë shkrimesh të shenjta. Në të kundërtën, bashkëhartuesi i skedës së
paraqitjes së dorëshkrimit në ekspozitën “Ungjijtë e Popujve“, Edoardo Crisci, mendon se
“mund t’i takojë shkollës së shkrimeve të rajonit siro-palestinez“ 10. Studiues të tjerë e lidhin
burimin e dorëshkrimit me Antioche-n, rajonin judeo-aramaik.
Argument kryesor i këtyre studiuesve për të përjashtuar mundësinë e një shkolle vendëse të
shkrimeve të shenjta është se hapësira iliro-shqiptare ishte periferi e botës ku u lind krishtërimi.
Si duket, pozita e hapësirës iliro-shqiptare ndaj hapësirës së krishtërimit të hershëm, vlerësohet
ndarë prej historisë dhe në kushtet e ndikimit të sotëm të raporteve “qendër-periferi“. Në
lidhje me këtë debat vlen të theksohet se disa toponime të Shqipërisë bregdetare, duke përfshirë
emrin e qytetit antik “Foinike“ – Finiqi i sotëm, me historinë e të cilit lidhen disa prej letrave
biblike të apostujve (“Finikasve“), si dhe toponimi “Galile“ në shpinë të Himarës, por nuk
përjashtohet edhe një lidhje midis emrit të fshatit “Palasë“ (më herët “Paleste“) dhe emrit të
Palestinës, kanë lidhje me toponiminë hebraike. Nga kjo toponimi antike aramaike ka mbërritur
deri sot emri Orikum, që mund të shpjegohet me toponimin biblik “Jeriko“. Në veri të Shqipërisë
gjendet një kishë e paleokrishterë, emri i së cilës ligjet me një shenjtor hebre, Shën Sergjin.
Sikurse dihet, një nga udhëtimet e Shën Palit preku hapësirën iliro-shqiptare, e cila ishte
pjesë e hapësirës burimore biblike. Në shkrimet e shenjta thuhet “Nga Jeruzalemi në Iliri
kam kryer shërbimin e Krishtit“ (E Palit – Romakëve, 15:19). Në vitet 53-56 Shën Pali kaloi
një dimër në Nikopojë dhe qëndroi në Apoloni. Peshkopi i parë i Dyrrah-ut, Cesari, u shugurua
pikërisht gjatë këtij udhëtimi të ungjillorit Pal (“Dhe mbasi kishin kaluar nëpër Amfipoli dhe
nëpër Apoloni, arritën në Selanik“, Veprat e Apostujve 17:1). Në një letër të Shën Palit thuhet:
“Kur të dërgoj Artemin ose Titikun, eja sa më shpejt tek unë në Nikopojë, sepse vendosa ta
kaloj dimrin aty“ (E Palit – Titit 3:12). Një nga martirët e parë të krishtërimit, Shën Asti, u
ekzekutua më 117 në Dyrrah. Siç dihet, udhëtimi apostolik i Shën Palit lidhej me bashkësitë
hebreje që ekzistonin në hapësirën ballkanike 11.
Viti 2000, vit jubilar i 2000-vjetorit të krishtërimit, bëri që të rikthehet vëmendja ndaj kësaj
vepre monumentale të mendimit njerëzor, që ka sfiduar shekujt dhe mijëvjeçarët me modestinë
dhe heshtjen solemne të saj. Në ekspozitën “Ungjijtë e Popujve” (“I Vangeli dei Popoli“)
Beratinus-1 u vlerësua si një privilegj i rrallë dhe u vendos i dyti në radhë, për nga rëndësia
dhe kronologjia, përkrah “Codice B” ose “Codice Vaticana“ dhe “Codex Sinopensis“ të
Bibliotekës Kombëtare të Francës. Të krahasueshëm me “Beratinus-1“ janë gjithashtu dytre
kodikë të tjerë, që janë gjetur në Izrael (“Sinaiticus“), në Greqi (“Petropolitanus“), në
Petersburg dhe në Londër. Sipas vlerësimeve të Theofan Popës, në “Kodikun e Purpurt të
Beratit“ gjendet “një prej varianteve më të vjetra të tekstit të Dhjatës së Re“.
Dr. Francesco D’Aiuto, nënprefekt i Bibliotekës Apostolike të Vatikanit, studiues i paleografisë,
njohës i traditës së shkrimeve të shenjta dhe i gjuhëve të vjetra të letërsisë biblike, nën kujdesin
e të cilit u bë renditja profesionale e dorëshkrimeve të ekspozitës “Ungjijtë e Popujve“ (Romë,
2000), e bashkon “Kodikun e Purpurt të Beratit“ me “2-3 kodikët më të vjetër“ të botës (“codices
antiquissimi“). Në parathënien e veprës së vëllimshme me të njëjtin titull D’Aiuto dhe dy
bashkëpunëtorët e tij G. Morelli dhe A. Piazzoni, shkruajnë: “… në ekspozitë, në fakt, do të
jenë të paraqitur, ngjitur me fragmentin e “Codice N“ të Vatikanit (Vat. gr. 2305), të tjerë
modele (shembuj) të kësaj tradite fine të librit, si “Codex Sinopensis“ i Bibliotekës Kombëtare
të Francës (Paris) – Supl. gr. 1286, që përmban skena nga jeta e Krishtit, dhe mbi të gjitha një
dorëshkrim i çmuar, për një kohë të gjatë i konsideruar i humbur, kurrë ndonjëherë i ekspozuar
jashtë, për një publik ndërkombëtar, “Kodiku i Purpurt i Beratit“, pronë e Arkivave të Shtetit të
Shqipërisë (Beratinus-1)“ 12.
“Kodiku i Purpurt i Beratit” është një dorëshkrim që i takon një periudhe jo më të vonët se
gjysma e parë e shekullit të 6-të. Ka mendime se mund të jetë edhe më i hershëm. Eshtë
pranuar të jetë me këtë kronologji duke iu referuar një kufiri me shkallë të lartë pagabueshmërie.
Ende nuk janë sistemuar argumentet për një kufi më të hershëm pagabueshmërie, disa prej
të cilave mund të ishin:
1. Ngjyra e purpurt e këtij dorëshkrimi, në fillim ngjyrë e pergamenës mbi të cilën shkruheshin
përjashtimisht himnoret perandorake dhe më pas e kushtëzuar simbolikisht si shprehje e një
respekti hyjnor për shkrimet e shenjta, pas shekullit të gjashtë në gjithë letërsinë ungjillore
botërore nuk është përdorur më. Por „është e mirënjohur, faktikisht, se e purpurta, qysh në
kohën e Dioklecianit, pati marrë një ngjyresë funksionale shenjuese të madhështisë
perandorake. Për përdorimin e pergamenës së purpurt në teknikën e shkrimit ka të dhëna të
sigurta vetëm prej fillimit të shekullit IV. Optaziano Porfirio i kushtoi Kostandinit një rapsodi
në vargje shkruar në pergamenë të purpurt me argjend e ar dhe pak a shumë të së njëjtës
kohë janë përkthimet e Jeronimit“ 13.
2. Shkrimi i pandashëm (scriptio-continua), me fjalë të ngjitura dhe me disa thekse
karakteristike të greqishtes para-mesjetare, pa pnevma, pa thekset karakteristike të greqishtes
së mesme, që nisi të shkruhej me mbylljen e periudhës antike. Greqishtja e mesme del në
shkrime jo më herët se shekulli i 6-të.
3. Karakteri para-standard (i paranjësuar) i teksteve ungjillore (sipas Mateut dhe Markut).
Sipas Aleks Budës, ky dorëshkrim i takon një periudhe kur “arsyeja njerëzore kishte ende
kompetencë mbi shkrimin e shenjtë“.
Gati një shekull e gjysmë më parë, kur ishte për një vizitë në Kishën e Shën Gjergjit të Beratit,
studiuesi belg Pierre Batiffol, duke iu referuar vlerësimeve të Alexoudes, e pati krahasuar
paleografinë e dorëshkrimit të “Kodikut të Purpurt të Beratit” me “Liturgjinë e Shën Gjon
Gojartit” (Chrysostomit) dhe pati pohuar se të dyja mund t’i takojnë pikërisht dorës së këtij
shenjtori. Besimtarët shqiptarë ia dedikonin pakushtimisht veprën atij. Madje edhe Papa
Klementi XI, me origjinë shqiptare, e mbante shtatoren e Shën Gjon Gojartit pranë.
Sido që nuk është provuar nëse “Kodiku i Purpurt i Beratit” i takon vërtet dorës së Shën Gjon
Gojartit, ekzistojnë disa të dhëna të tërthorta që të shtyjnë të besosh se ka një lidhje të fortë
mes tyre:
1. “Kodiku i Purpurt i Beratit” kronologjikisht lidhet me mesin e shekullit të 6-të. Dihet se Shën
Gjon Gojarit ka jetuar afërsisht një shekull më herët. Sipas të dhënave të studiuesit gjerman
Kurt M. Mertzeg, Shën Gjon Gojarti vdiq në Kostandinopojë më 407. Për të tejkaluar këtë
mospërputhje përjashtuese duhet të përfillen jo vetëm argumentet e kronologjisë absolute,
por edhe ato të një kronologjie relative, më të hershme se shekulli i 6-të.
2. Sikurse shkruan Batiffol-i, atdheu i Shën Gjon Gojartit ishte Antioche-a. Në këtë fakt gjendet
një tjetër mospërputhje përjashtuese midis moshës së dorëshkrimit, moshës së autorit dhe
vendit të pretenduar të origigjinës. Mirëpo, sipas një dëshmie të atë Zef Valentinit, shenjuar në
vitin 1929, në vitin 403 Shën Gjon Gojarti u internua në viset e Epirit, gjë që do të thotë në
hapësirën ballkanike: „Viti 403: Shë Chrysostomi (Shën Gjon Gojarti) internue n’Epir” 14. Duke
qenë murg dhe i internuar në një mjedis të izoluar, në vetmi dhe metidim, shkrimi i teksteve të
shenjta është një punë që vinte, të thuash, vetvetiu.
3. Sipas studiuesve shqiptarë, duke përfshirë kërkimet e prof. Kristo Frashërit mbi
paleokrishtërimin në Shqipëri (“Studia Albanica” 1995-1999, p. 14-28), gjithashtu rezulton se
Shën Gjon Gojarti e ka prekur fizikisht hapësirën shqiptare.
4. Në praktikën liturgjike shumëshekullore “Kodiku i Purpurt i Beratit” u paraqitej besimtarëve
vetëm një herë në vit, dhe kjo ishte pikërisht dita përkujtimore (dita e emrit) e Shën Gjon
Gojartit. Pavarësisht se nuk është lënë ndonjë shpjegim teologjik pse kodiku, deri në vitet ’30
të shekullit të kaluar, paraqitej vetëm në ditën e emrit të Shën Gjon Gojartit, një lidhje
kushtëzuese e nënkuptuar ekziston.
Tejkalimi i „mospërputhjeve përjashtuese“, duke shtuar argumentet që dëshmojnë traditën e
një shkolle vendëse të shkrimit të zbatuar, do të përforconte tezën se “Kodiku i Purpurt i
Beratit”, për rreth 15 shekuj, nuk ka ndërruar vend. Ai u ruajt në të njëjtën hapësirë. Sipas disa
studiuesve, ka të ngjarë që Beratinus-1 të ketë qenë dhuratë e perandorit të Bizantit për
kishën e Labovës së Kryqit (dëshmohet me dokumente se Kostandinopoja i ka dhuruar një
ungjill kësaj kishe) dhe më pas dorëshkrimi mund të ketë ndjekur rrugën: Apoloni – Bylis –
Gllavinicë – Berat).
V.
“Kodiku i Purpurt i Beratit“ ka pasur mbijetesë të vështirë.
Nuk dihet se si i ka shpëtuar rrezikut të doktrinës, pas njësimit të teksteve biblike, por dihet
mirë se, prej shekullit të 14-të, kur ishte njohur mirë tashmë vlera e tij, të paktën tri herë ky
dorëshkrim i rrallë është rrezikuar për t’u grabitur15.
Kjo dëshmi është përmendur për herë të parë prej Alexoudes, pastaj prej Batiffol-it dhe më
pas prej Theofan Popës dhe është shqipëruar e interpretuar thuajse e plotë prej arkivistit
Kosta Naçi 16. Skuripeki i shpëtoi kodikët prej grabitjes nga ushtria e car Uroshit. Hartuesit e
historikut të kodikëve emrin e shpëtuesit të dorëshkrimit e shenjojnë “Skuripeku”. Studiuesit
italianë shënojnë “Skouripekis”. Kosta Naçi mendon se dora që ka vënë anëshkrimin në
“Diptikun e Kishës së Shën Gjergjit” duhet të jetë e një individi që greqishten nuk e kishte
gjuhë amtare, sepse “anëshkrimi ka gabime ortografike, që tregojnë se autori nuk e ka njohur
mirë greqishten”. Naçi përfundon se shpëtuesi „ka të ngjarë që të jetë nga familja e njohur e
Skurajve“. A. Baçi shton se shpëtuesi ishte “i njohur me emrin Foti Skuripeki”, dhe se ai i
nxori kodikët nga rreziku “bashkë me zonjën konteshë dhe me murgun Theodulo, më 6
korrik të vitit 1356”.
Përveç rrezikut të “frankëve kampanezë”, që përmendet nga Alexoudes-i, të serbëve të car
Uroshit, të ushtrisë austro-hungareze gjatë luftës së parë të përbotshme, dëshmohet se “dy
ungjijtë e moçëm të Beratit” janë kërkuar edhe nga ushtria italiane e ajo gjermane. Në historikun
e kodikëve të Beratit, që ruhet pranë AQSH-së, thuhet se komanda e ushtrisë hitleriane kishte
urdhër që të gjente dhe të rrëmbente domosdoshmërisht floririn e Bankës së Shqipërisë dhe
“Kodikun e Purpurt të Beratit”. Ushtria naziste e rrethoi Kishën e Shën Gjergjit dhe shpalli se,
po të mos dorëzohej dorëshkrimi, priftërinjtë do të vriteshin. Këshilli i Kishës së Shën Gjergjit,
në këto kushte, i kërkoi leje ikonës së Shën Mërisë të mos i ndëshkonte nëse do të dëgjonte
nga anëtarët e sinodit një betim të rremë. Pas kësaj lutjeje, gjashtë anëtarët e këshillit (sinodit)
e fshehën dorëshkrimin në një pusetë nëntokësore të maskuar pranë altarit dhe i deklaruan
komandës së ushtrisë së huaj se ishin gati të betoheshin para ikonës së Shën Mërisë se nuk
dinin asgjë se ku gjendej vepra e kërkuar:
Në vitet e para mbas çlirimit, punonjësit tonë të shkencës, gjatë gjurmimit për të gjetur e
identifikuar monumentet e kulturës s’onë, konstatuan me shqetësim të madh mungesën e
dy kodeve mesjetarë, që përbënin pjesën më të vlefshme të bibliotekave të dorëshkrimeve
të Beratit. Hetimi i kodikëve të fshehur u bë një problem, jo vetëm për punonjësit e shkencës,
por edhe për njerëzit e thjeshtë të popullit. Organet e pushtetit në Berat kishin të dhëna dhe
sinjalizime nga populli se në mitropoli, në lagjen Kala, ndodheshin të fshehur dy kodikë.
Duke u nisur nga kjo e dhënë, shokët e komitetit ekzekutiv e të degës së punëve të brendshme,
kontrolluan fasadën e brendshme të kishës në pjesën lindore të joadhimës (sic! – është fjala
për ajodhimën) – hoqën tre pllaka guri dhe u duk një bodrum që ishte rreth 2 metro i gjatë dhe
1,5 metro i gjerë. Brenda në bodrum u gjend një arkë prej llamarine, brenda së cilës ishin
kodikët, të mbështjella me kashtë. Kapakët ishin metalikë, ndërsa fletët e brendëshme ishin
pjesërisht të prishura nga lagështira dhe myku. Gjithashtu brenda në arkë u gjend dhe një
kuti e vogël prej dërase, ku ishte vendosur një medalion i rrumbullakët i lidhur me zinxhir, i
larë me argjend. Këtë medalion e përdorte prifti në ditët e festave fetare.
Eshtë për t’u vënë në dukje se për gjetjen e këtyre kodikëve një kontribut të madh ka dhënë
qytetari beratas Nasi Papapavli, me indikacionet e tij të sakta ku duhej kërkuar (për) kodikët
e fshehur, si dhe me sinjalizimet e dhëna nga qytetari beratas Dhimitër Tutulani, nëpunës
pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shtetit.
Kodikët bashkë me medalionin ju dërguan nga Berati ministrisë së arsim-kulturës në Tiranë,
e cila me datën 21 gusht 1968 ia dorëzoi Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shtetit 17.
“Kodiku i Purpurt i Beratit“ pati fat të vështirë edhe pas luftës. Në vitin 1968 (e më pas), kur
dorëshkrimi u bë pronë shkencore-kulturore e arkivave shtetërorë, u shkruan disa artikuj për
të shpjeguar zhdukjen e tij për afro 30 vjet. Për vendin e fshehtë ku ishte vënë kodiku janë
përdorur termat: pusetë, kanal, qimiter, bodrum etj. Përgjithësisht është pranuar mendimi se
autoritetet kishtare nuk i nxorën kodikët nga frika e dhunës ateiste. Kështu përshkruhet gjendja
dhe në “Historik …”. Mirëpo, nga një qarkore e nënshkruar nga kryepiskopi Paisi dërguar
episkopatave, zëvendësive mitropolitane e episkopale dhe administratave të manastireve,
në emër të Kishës Orthodhokse të Shqipnis, Kryesis së Sinodhit të Shenjtë, thuhet 18:
Me qëllim që të mund t’evitohet prishja dhe zhdukja e dokumentave me vlerë historike, që
ndodhen nëpër arshivat dhe bibliotekat kishtare dhe që përbëjnë burime të rëndësishme për
historinë e popullit dhe e vendit t’onë, studimit të së cilës pushteti ynë popullor është duke i
kushtuar një rëndësi të veçantë, jemi marë vesh me drejtuesit e Arshivave të Shtetit, që këto
dokumenta, të mbahen në arshivat në fjalë, ku është siguruar ruajtja e tyre nga çdo pikëpamje.
Dihet mirë dhe prandaj është e tepërt të vihet gjerësisht në dukje këtu negligjenca dhe
indiferentizmi i treguar në të kaluarën në këtë drejtim, qoftë nga an’ e autoriteteve shtetnore
apo kishtare, gjë që ka lejuar të prishen dhe të çduken prej injorancës e vjedhjeve sistematike
dokumenta shumë të çmueshme për historinë t’onë.
Duke marë parasysh sa më sipër, udhëzoheni që t’iu jipni çdo lehtësi kompetentëve të
Arshivave të Shtetit, të cilët janë të pajisur me këtë autorizimin t’onë, në mënyrë që ata të
mund të studjojnë dhe të bëjnë kërkime lirisht nër arshivat dhe bibliotekat t’ona, ku mund të
ndodhen të shpërndara dokumenta nga të lart-përmendurat, tërheqja e të cilave, kur këto
konstatohen prej tyre si të vlefshme, duhet të bëhet me anën të një proçes-verbali të
nënshkruar prej marësit në dorëzim dhe dorëzuesit.
Sikurse del nga dokumenti, autoriteti kishtar jo vetëm që nuk është druajtur për t’ua dorëzuar
arkivave dorëshkrimet e vjetra, duke dëshmuar kulturë dhe përgjegjësi, por e ka kërkuar
zyrtarisht bashkëpunimin me arkivat për kryerjen e kësaj detyre. Kjo e bën jo fort të besueshëm
“konspiracionin” e priftërinjve të Beratit për të mos i dorëzuar dorëshkrimin. Mbetet një arsye
tjetër: fuqia e betimit për të mos treguar. Kodikët u bënë të ditur vetëm atëherë kur pleqësia e
kishës ishte rralluar shumë dhe kishte rrezik që, për shkak të betimit, sekreti të merrej me
vete, në botën tjetër. Nëse do të pranohej “konspiracioni për shkak të ateizmit”, si shpjegohet
që kodikët iu dhanë arkivave pikërisht në vitin e shpërthimit të lëvizjes ateiste të rinisë komuniste
të Shqipërisë?
Për 14 shekuj me radhë, dhjetëra e qindra breza besimtarësh, para këtij dorëshkrimi janë
lutur, kanë heshtur, kanë kërkuar ndjesë, kanë shprehur dëshira e aspirata, kanë projektuar
të ardhmen, kanë derdhur lotë devocioni e pendese, kanë kërkuar përsosjen dhe kanë tentuar
lartësimin. Një botë të tërë mban me vete ky dorëshkrim!
VI.
Koleksioni i kodikëve të Shqipërisë përbën një prej pasurive më të rëndësishme kulturore të
popullit shqiptar në të gjitha kohërat e një fond vlerash të parikrijueshme për historinë e mendimit
të krishterë në përgjithësi. Ky koleksion, i cili ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit, përbëhet nga
100 vëllime, që përbëjnë vepra të plota (dorëshkrime) dhe 17 fragmente. Jashtë këtij fondi 19
numërohen edhe disa dhjetëra kodikë të tjerë, që i takojnë manastirit të Shën Gjon Vladimirit,
Mitropolisë së Drinopolit e arkipeshkvisë së Shkodrës. Përveçse në AQSH, kodikë ka pasur
edhe në Muzeun e Artit Mesjetar në Korçë, në Bibliotekën Kombëtare dhe në biblioteka
familjare20.
Në këtë trajtesë fjala „kodik“ përdoret në kuptimin terminologjik që ka në shkencën e arkivistikës,
sikurse dhe në atë të bibliologjisë, si „vepër në dorëshkrim me përmbajtje biblike, liturgjike,
agjiografike 21, martirologjike, patrologjike“, ndryshe nga kuptimi që jepet në fjalorët e gjuhës
shqipe, si „regjistër të dhënash kishtare“. Për të emërtuar këto dorëshkrime janë përdorur
edhe terma të tjerë, të përafërt, si “kodekset”, “kodet” etj.
Kodikët e Shqipërisë, veçmas ato të periudhave më të hershme, janë dorëshkrime që kanë
rëndësi botërore për historinë e zhvillimit të letërsisë së krishterë, prej fillimeve deri në kohët
moderne. Këta kodikë kronologjikisht ndjekin njëri-tjetrin gjatë 13 shekujve me radhë (prej
shekullit të 6-të deri në shekullin e 18-të). Pjesa më e madhe e teksteve të tyre janë në
greqishten antike dhe bizantine.
“Kodiku i Purpurt i Beratit” gjendet në listën botërore të letërsisë ungjillore i indeksuar
numerikisht 043. Pierre Batiffol i referohet një thënieje të Alexoudes-it se në mbulesën e
“Kodikut të Purpurt të Beratit F” ka lexuar vetë një shënim të trashëguar në formë legjende
prej një periudhe shumë të vjetër (“époque ancienne”), sipas të cilit autori i dorëshkrimit
duhet të ketë qenë Shën Gjon Gojarti (Joan Chrysostome): “Voyez les lettres de cet évangile
écrit par le propres mains de saint Jean Chrysostome, lors’qu’il etait dans sa patrie, à Antioche,
diacre de l’évangile” 22. Në një shënim (fusnotë) edhe Batiffol, pasi e ka përfunduar artikullin e
tij prej 35 faqesh, paraqet dyshimin nëse ky dorëshkrim i atribuohet Shën Gjon Gojartit “prej
legjendës” apo se ekzistojnë të dhëna të provueshme për këtë.
Nuk është dëshmuar përfundimisht, por as është përjashtuar përfundimisht, nëse “Kodiku i
Purpurt i Beratit” i takon vërtet dorës së Shën Gjon Gojartit. Por ekzistojnë disa të dhëna të
tërthorta që të shtyjnë të besosh se ka një lidhje të fortë dhe jo rastësore mes tyre:
1. “Kodiku i Purpurt i Beratit” kronologjikisht lidhet me një periudhë jo më të vonë se mesi i
shekullit të 6-të, por nuk përjashtohet të jetë më i hershëm. Sipas një dëshmie të atë Zef
Valentinit, në vitin 403 Shën Gjon Gojarti (Joan Chrysostomos) u internua në viset e Epirit, gjë
që do të thotë në hapësirën e brendshme ballkanike 23. Internimi i Shën Gjon Gojartit në Epir
i jep një pjese të jetës së këtij shenjtori karakterin e një murgjërie, priftërie, shugurimi, devocioni
dhe vetmie të dyfishtë: prej vetëzgjedhjes dhe prej dënimit. Mesi i shekullit të 6-të (apo diçka
më vonë) është kufiri i pagabueshmërisë në vlerësimin relativ të burimit kronologjik të
dorëshkrimit. Ky kufi nënkupton se vepra nuk mund të jetë shkruar më vonë, por nuk e
përjashton të jetë dorëshkruar më herët. Epoka e së purpurtës së thellë (lëndë e dorëshkrimit)
dhe e shkrimit të vazhdueshëm (“scriptio continua”) me germa nistore kapitale biblike – stili i
kaligrafisë së tij – fillon në shekujt e tretë dhe të katërt 24.
2. Sipas studiuesve shqiptarë, duke përfshirë kërkimet e arkivistëve të specializuar, rezulton
se në hapësirën paleoshqiptare „ka ekzistuar një elitë intelektuale brenda vendit“ 25. Mendimi
se dorëshkrimet e periudhës së paleokrishterë duhet të lidhen me një vatër domosdoshmërisht
pranë burimit biblik të krishtërimit, me një fjalë me një metropol të tij, si hapësira izraelite apo
siro-palestineze, s‘është i pakundërshtueshëm. Së pari, sepse në hapësirën biblike rajoni
paleoballkanik jo vetëm që nuk është periferi, por përmendet nominalisht.
3. Në praktikën liturgjike shumëshekullore “Kodiku i Purpurt i Beratit” u paraqitej besimtarëve
vetëm një herë në vit, dhe kjo ishte pikërisht dita përkujtimore e Shën Gjon Gojartit.
Një tezë krejt e përkundërt, që buron „nga mungesa e të dhënave“, duke e pranuar këtë
paraprakisht, është ajo e një burimi alokton të dorëshkrimit. Kjo tezë mbështetet kryesisht në
faktin se dy kodikë të tjerë të purpurt, „Sinopensis O“ dhe „Vindobonensis“, mendohet se janë
krijuar në hapësirën siro-palestineze. Theofan Popa rezervohet të thotë diçka saktësuese në
favor të autoktonisë / aloktonisë së dorëshkrimit, por citon Batiffol-in, e ky Alexoudes-in, që
„kodiku njihet si pronë e Kishës së Shën Gjergjit në kala të Beratit“ 26.
I shkruar vetëm një shekull e gjysmë pas “La Vulgata-s”, përkthimi latin i Biblës sipas Shën
Jeronimit (i njohur prej shqiptarëve si “Shën Gjëri”), „Kodiku i Purpurt i Beratit“ është një
dorëshkrim me rëndësi historike për fillimet e letërsisë biblike. Sipas dijetarëve bibliologë dhe
paleografë, ai është një ndër katër-pesë kodikët më të vjetër në gjithë botën. Duchesne
mendonte se është i pesti. Aleks Buda mendonte se, kur Battifoli botoi librin e tij për
dorëshkrimet greke në kishat e Shqipërisë, lista e kodikëve krysografikë, të shkruara në ar e
argjend, „nuk e arrinte një duzinë ekzemplarësh“ 27.
Bashkëkohës me dorëshkrime të tilla të famshme si “Sinopensis O” – sipas emrit të qytetit
Sinope të Turqisë perëndimore, ku u gjet në fund të shekullit të 18-të nga një studiues francez,
sot pronë letrare e Bibliotekës Kombëtare të Francës; „Codex Purpureus Rossanensis“
(Rossano Calabro, Museo dell‘Arcivescovado) dhe “Vindobonensis” (Biblioteka Kombëtare
në Napoli), „Petropolitanus Purpureus N“ (022) – Peterburg, “Kodiku i Purpurt i Beratit” renditet
në themelet e letërsisë kishtare, si referencë themelore e saj.
Rëndësia e këtij dorëshkrimi rritet mjaft prej faktit se dorëshkrimi i parë i letërsisë biblike, i
njohur me emrin “Codex Sinaiticus”, që përmban pjesë të “Dhjatës së re” (gjendet në British
Museum) në aramaisht (hebraisht), i takon shekullit të katërt 28, pra, është jo më shumë se
një shekull e gjysmë pas tij.
“Kodiku i Purpurt i Beratit” është një dorëshkrim, kronologjia relative e të cilit argumentohet.
Guglielmo Cavallo vëren „una spostamento di valori semantici dalla simbiologia della sacralità
divina“, kur „il verbo cristiano assume il colore porpora, atto a conferire al libro/testo la valenza
di oggetto di adoratio: valenza potenziata dall’uso di inchiostri preziosi (argento e oro)“ 29.
Sipas studiuesit të njohur italian të teksteve liturgjike, Edoardo Crisci, stili i të shkruarit –
paleografia – veçmas forma e germave të mëdha biblike (maiuscule), që është zbatuar në
dorëshkrimin e „Kodikut të Purpurt të Beratit“, shfaqet në historinë e shkrimit në shekullin e
tretë pas Krishtit dhe vazhdon deri në shekullin e nëntë. Kodiku i Purpurt i Beratit përmban
një formë të avancuar të kanoneve grafike të këtij stili, si dhe zbukurime në formë katrore dhe
trekëndore. Germat që marrin rëndësi me formën e tyre grafike për të përcaktuar një kronologji
relative të burimit të dorëshkrimit janë: gamma, delta, epsilon, pi, tau, psi 30. Monumentaliteti
i grafisë dhe ngjyra e purpurt e thellë, fillimisht atribut tipik i madhështisë perandorake dhe më
pas shprehje e adhurimit të shkrimit të shenjtë, gjithashtu janë tregues të rëndësishëm të
kohës kur u shkrua vepra. Ngjyra e purpurt lidhet me kohën e sundimit të Dioklecianit, kurse
shkrimi i artë e i argjendtë mbi pergamenë të purpurt dëshmohet në poezitë e Optaziano
Porfirio-s, kushtuar perandorit Kostandin. Sipas studiuesit Guglielmo Cavallo, në kohën kur
mendohet të jetë shkruar „Kodiku i Purpurt i Beratit“ kishte ndodhur një spostim i vlerave
shenjuese të këtij shkrimi dhe të kësaj ngjyre prej fuqisë perandorake në sakralitetin divin.
Vlerësimi për kohën e lindjes së këtij dorëshkrimi lidhet me vlerësime të natyrës së
kodikologjisë, të tipologjisë dhe teknikës së realizimit të vetë suportit, si dhe me vlerësime
paleografike.
“Kodiku i Purpurt i Beratit F” u shkrua në një periudhë kur lënda biblike ende nuk ishte
kanonizuar, ishte në përpunim. Dy ungjijtë që përmban dorëshkrimi kanë shmangie prej
teksteve standarte të Biblës. Batiffol ka përmendur disa prej mospërputhjeve ndërmjet tekstit
të njësuar të ungjijve dhe tekstit të trashëguar në këtë dorëshkrim. “Kodiku i Purpurt i Beratit
F” ka 190 fletë dhe përmban dy ungjij: sipas Matheut dhe sipas Markut. Eshtë shkruar me
germa të derdhura prej argjendi. Për një kohë të gjatë, sipas vlerësimit të ekspertëve, mendohej
se është shkruar “në fletë të ngjashme me letrën e zakonshme, që ka të ngjarë të jetë prodhuar
nga ngjeshja e shumë elementeve petëzorë me natyrë bimore, siç janë fletët e papirusit” 31.
Por bizantologët, para dhe pas këtij konstatimi laboratorik, mendonin e mendojnë se lënda e
dorëshkrimit është pergamenë. Kjo tashmë është pranuar e provuar prej shqyrtimesh më të
imëta laboratorike.
Sipas përshkrimit të Batiffol-it, Ungjilli sipas Mateut gjendet nga fleta 1 recto deri fletën 112
recto. Fleta 112 verso është bosh. Fleta 113 dhe 114 recto e verso përmbajnë krerët e Ungjillit
sipas Markut (kefalia). Në kohën që e lexoi Batiffol, dorëshkrimi kishte humbur rreth 40 fletë.
Me shumë zotësi ka vërejtur i ndjeri Theofan Popa se dorëshkrimi përmban një greqishte pa
thekse të domosdoshme për shkrimin e saj prej shekullit të 6-të e këndej, si dhe me disa
shkurtime që janë karakteristike për greqishten e para këtij shekulli.
Zbukurimet gjenden në kufijtë e dy vijave paralele vertikale, që kthehen në kënd të drejtë
horizontalisht. Vija vertikale interpretohet si tentim i hyjnores, kurse vija horizontale si
shenjëzim i fatit vdekëtar-kalimtar të njeriut. Bibliologët mendojnë se ky motiv, që rimerret
edhe në dorëshkrimet e mëvonshme biblike, liturgjike ose agjiografike që janë ruajtur në
Shqipëri, paraqet “ekuilibrin shpirtëror të individit”. Teknika e leximit të numerizuar të
dorëshkrimit bën të njohur ekzistencën e një parateksti, teksti dhe mbiteksti.
Bizantologët shqiptarë, veçmas i ndjeri Theofan Popa, në studime të krahasuara, mbështetur
në ligjet e ndryshimit të fonetikës historike të greqishtes nga antikiteti në periudhën e
paleokrishtërimit e më këndej, i kanë interpretuar në një semantikë tjetër vlerat tingullore të
disa prej grafemave të këtij dorëshkrimi, për rrjedhim edhe të përmbajtjes së tij. Nga autorët
vendës veçohen për studime të posaçme për kodikët Theofan Popa, Ilo Mitkë Qafëzezi,
Aleks Buda, Kristo Frashëri, Gazmend Shpuza, Kosta Naçi, Llambrini Mitrushi, Dhorka Dhamo.
Theofan Popa ka shkruar një studim krahasues për një interpretim të ri të tejshkrimeve të
Batiffol-it, sidomos për vlerën e disa grup-grafemash kur janë në fqinjësi.
Në vitet ’70, në bazë të një marrëveshjeje ndërshtetërore, “Codex Purpureus Beratinus F” u
dërgua për restaurim pranë Institutit Arkeologjik të Kinës, ku u realizua një riprodhim identik,
plotësisht i shfrytëzueshëm për studime. Vetë origjinali u restaurua, duke siguruar tejkalimin
e gjendjes kritike dhe duke premtuar jetëgjatësi, përmes teknikës së mbylljes hermetike të
fletëve një nga një ndërmjet dy xhameve organikë në boshllëk. Mbas restaurimit, “Beratinus-
1” u nda në nëntë vëllime, të cilat ruhen pranë Arkivit Qendror të Shtetit në Tiranë. Gjatë kësaj
kohe dorëshkrimi është studiuar nga bibliologë e paleografë amerikanë, gjermanë, bullgarë.
Vepra ka qenë e ekzaminuar në laboratorët e Fakultetit të Shkencave Natyrore, para dhe pas
kthimit, nën kujdesin autoritar të prof. Kolë Popës. Sipas vlerësimeve të d3r. Bruce Rigdon,
specialist i letërsisë ungjillore në Universitetin e Çikagos, i cili studioi kohët e fundit disa nga
dorëshkrimet e periudhës së paleokrishtërimit që gjenden në AQSH, teknologjia e restaurimit
të Kodikut të Purpurt të Beratit është e shkëlqyer32. Kjo teknologji bazohet në mbylljen hermetike
të çdo faqeje të dorëshkrimit në xham organik. Me këtë teknologji janë restauruar edhe
dorëshkrimet e vjetra hebraike.
Si përmbyllje do të përsërisnim edhe një herë që në ekspozimin për herë të parë jashtë
atdheut të vet, në ekspozitën jubilare “I Vangeli dei Popoli”, të organizuar nga Biblioteca
Apostolica e Vatikanit, “Codex Purpureus Beratinus F “ u vlerësua si një ngjarje kulturore
ndërkombëtare, dhe u tha se “mbi të gjitha veçohet paraqitja e dorëshkrimit të rrallë dhe
shumë të çmuar”33 të tij. “Pa këtë dorëshkrim, ekspozita jonë do të ishte e mangët”, u shpreh
zëvendësprefekti i Bibliotekës Apostolike të Vatikanit, monsinjor Francesco D’Aiuto34.
Duke u nisur prej faktit se në arkivat shqiptare ruhen mbi 100 dorëshkrime të tipit “kodik”, në
të cilët janë kopjuar gjatë 12 shekujve me radhë shkrimet e shenjta, “Testamenti i Vjetër”,
ungjijtë dhe tekste të tjera të shërbesës ekleziastike, mendohet se ato mund të jenë shkruar
nga murgj vendës. Veç faktit se këto dorëshkrime krijojnë një traditë të letërsisë kishtare,
vijnë në ndihmë të këtij përfundimi edhe të dhëna të tjera. Hapësira iliro-biblike gjendet brenda
asaj që zakonisht quhet “hapësirë biblike”. Në librat e shenjtë Shën Pali citohet të pohojë:
“Për këtë arrita t’ju sjell të gjithëve lajmin e mirë për Mesinë, nga Jerusalemi e përqark në
Illyricum” 35. Faltoret e para të krishtërimit në këtë hapësirë u ngritën qysh në mesin e shekullit
të dytë pas Krishtit (kisha e Linit dhe ajo e Tushemishtit). Në hapësirën e iliro-shqiptarëve u
formuan edhe disa personalitete që themeluan letërsinë e krishterë. Kryelutja mijëvjeçare e
krishtërimit Perëndimor “Ty zot të lavdërojmë” – “Te Deum Laudamus”, e cila u kompozua
nga Shën Niketa i Dardanisë (ose Shën Niketa i Remesianës), u përhap në disa variante në
Europën Perëndimore pas vitit 525 dhe është edhe sot një prej vlerave kryesore të krishtërimit.
Sipas burimeve serioze të arkeomuzikologjisë, duke përfshirë ato britanike, franceze dhe
italiane, Niketa ka shkruar se “ishte dardan” (“dardanus sum”). Ndërsa përkthimi i parë i
Biblës prej hebraishtes në latinishte, i njohur me emrin “La Vulgata”, u arrit në vitin 405, nga
një ilir tjetër i shenjtëruar, Jeronimi i Eusebit (Hieronymus). Shën Niketa dhe Shën Jeronimi,
që pasuruan kulturën e krishtërimit të Perëndimit, patën bashkëkohës e pasues që dhanë të
njëjtën ndihmesë historike për pasurimin e letërsisë së krishtërimit Lindor, përmes përkthimeve
në greqishte të vjetër të ungjijve në dorëshkrimet e tipit “kodik”.
“Beratinus-1” dhe kodikët e tjerë të Shqipërisë janë vepra me rëndësi edhe për historinë e
kulturës e të shkrimit të shenjtë, por dhe të artit të të shkruarit në përgjithësi. Teksti i dorëshkrimit
ka një vlerë të papërjashtueshme si art i zbatuar.
“Kodiku i Purpurt i Beratit F” është i regjistruar në listën e veprave më të rëndësishme të
njerëzimit, të njohur me emrin “Memoire du Monde” (“Kujtesa e Botës”) dhe prej disa vitesh
gëzon kujdesin e drejtpërdrejtë të Unesco-s.
Ai, gjithashtu, vazhdon të ndikojë për krijimin e një imazhi më pozitiv për vendin ku është
ruajtur edhe 1500 vjet pasi është shkruar. Paraqitja e këtij dorëshkrimi në ekspozitën e “Ungjijve
të Popujve” ngjalli një vëmendje ndërkombëtare ndaj vlerave që janë trashëguar prej shumë
shekujsh në këtë vend.
Kodikët e Shqipërisë janë përmendore të kulturës dhe qytetërimit të krishterë dhe mbajnë
vulën e hapësirës biblike-ekumenike ku kanë jetuar shqiptarët dhe të parët e tyre. Ata janë
burim krenarie për bibliologët, për njohësit e shkrimeve të shenjta e për kishën, por edhe
objekt studimi për etno-psikologjinë, për gjuhën dhe teknikën e shkrimit, për kaligrafinë, për
artet e zbatuara figurative dhe për ikonografinë.
Kodikët janë enciklopedi të vërteta të mendimit të krishterë.

Referenca bibliografike:
1. Pierre Batiffol, në veprën monografike “Les manuscrits grecs de Berat d’Albanie et le
Codex Purpureus F”, që e shkroi dhe e botoi në Paris më 1886, pas ftesës që i bëri një mik
i tij, konsull në Greqi, duke përshkruar stilin e të shkruarit të kësaj vepre, citon Alexoudes, i
cili, në një shenjim në kapakun e dorëshkrimit, kishte gjetur këtë të dhënë: “Voyez les lettres
de cet évangile écrit par le propres mains de saint Jean Chrysostome, lors’qu’il etait dans sa
patrie, à Antioche, diacre de l’évangile” : “Shiheni shkronjën e këtij ungjilli, shkruar me dorën
e vetë Shën Gjon Gojartit, kur ishte në atdheun e tij në Antiokë”. Ludovico Duschesne, në
artikullin e tij botuar në “Bulletin critique”, mendonte se „nuk është tamam dora e Shën Gjon
Gojartit“.
2. Në lidhje me frymën ekumenike që dëshmohet prej dokumenteve të krijuara dhe të ruajtura
në Berat, shih për më gjerë: Shaban Sinani, “Sta kazu albanski izvori”, hyrje në katalogun
“Crno Gora u arhivskim dokumentima Albanija”, Tiranë-Cetinje, 2001, f. 3-10; nga i njëjti autor:
“Arkiva të hapur në shoqëri të hapur”, botim i Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave dhe i
Arkivave Federale të Zvicrës, Tiranë 2002, f. 167-172; po ai, “Kështjella e virtytit”, Tiranë
2001, f. 8-51.
3. Dorëshkrimet e identifikuara me ndajshtesë alfabetike pas referencës numerike janë
dorëshkrimet më të hershme të traditës së letërsisë ungjillore. Sipas kataloguesve të tyre,
mund të jenë ruajtur jo më shumë se 60-70 dorëshkrime që i takojnë periudhës ndërmjet
shekullit të 4-t dhe shekullit të 10-të. “Germa e ndajshtuar përcakton radhën që zë ai në
vargun e dorëshkrimeve më të lashta të ruajtura të “Testamentit të Ri” kristian” – Aleks Buda,
“Thesare kulturore që i kthehen popullit”, botuar në “Zëri i popullit”, 28 janar 1972. I pari prej
tyre mban ndajshtesën “Aleph” – A. Vetëm kodikët më të rëndësishëm të listës botërore të
letërsisë ungjillore kanë ndajshtesë identifikuese: “Codex Vaticana B”, “Codex Sinopensis
O”, “Codex N” (tetraungjill, greqisht, muzeu i Selanikut). Shih për më gjerë: “I Vangeli dei
Popoli”, edizioni Rinnovamento nello Spirito Santo, Biblioteca Apostolica Vaticana, Roma 2000,
p. 122-133. Po ashtu: “Novum Testamentum Graece” nga Nestle-Aland, Deutsche
Bibelgesellschaft, 1993, p. 693. Siç dihet, kodikët e mëvonshëm u indeksuan vetëm
numerikisht, por pa privilegjin e ndajshtesës alfabetike, siç është identifikuar, bie fjala, një
kodik tjetër i Shqipërisë, i shekullit të 12-të, me numrin 1709-po aty, p. 709. Shih edhe: “Die
Handschriften Des Griechischen des Neuen Testaments”, Beschreibende Verzeichnung Der
Maiusklen, p. 123.
4. Kosta Naçi, „Rreth “vendlindjes” së dorëshkrimeve mesjetare të Shqipërisë në gjuhën
greke“, botuar në “Shkenca dhe jeta”, nr. 127, janar 1991, f. 34-35. Ky studiues ka vënë re
edhe një fakt të tërthortë mjaft domethënës për një traditë vendëse të shkrimit dhe kopjimit të
dorëshkrimeve ungjillore. „Në shumë kodikë prej letre janë lidhur fletë pergamene të shkruara
për të forcuar lidhjen. Këto fletë janë pjesë nga kodikë më të vjetër të dëmtuar dhe të
shkatërruar. Kjo vërteton faktin se numri i kodikëve ka qenë shumë herë më i madh“ – art. i
cit. Ndërsa Apollon Baçe, në artikullin “Kodekset e Beratit”, botuar në gazetën “Zëri i popullit”,
18 gusht 1983, e sheh si një fakt me peshë të dhënën që gjendet në „Kodikun e 27-të të
Beratit“, ku një anëshkrim na bën të ditur se një banor i këtij qyteti, i njohur me emrin Foti
Skuripeki, bashkë me zonjën konteshë dhe me murgun Theodulo, më 6 korrik të vitit 1356
shpëtuan dorëshkrimet më të rëndësishme të kishës: „Kur hynë serbët në Berat dhe bridhnin
poshtë e lart në rrugicat jashtë kalasë, unë, Skuripeqi, i dhurova (nënkupto: i shpëtova)
manastirit të Theologos dhe Kishës së Shën Gjergjit 27 libra nga më të mirët e më të zgjedhurit.
I mbajta në krahë e shpatulla dhe bëra katër rrugë. Po të mos ndërhynim ditën e parë, ditën
e dytë s’do të gjendej asgjë, pasi serbët … edhe të vdekurit i nxorën nga varri“.
5. AQSH, Fondi 486, Dosja 660, Fletët (e origjinalit) 46-47, si dhe: Shaban Sinani, “Arkiva të
hapur në shoqëri të hapur”, botim i DPA, Tiranë 2002, f. 118-125.
6. Në lidhje me mundësitë që ofron dija antropologjike për studimet rreth kodikëve shih më
gjerësisht: Shaban Sinani, “Kodikët e Shqipërisë – sprovë për periudhizim e klasifikim”, në
“Kultura popullore”, 1-2, 2000, f. 13-41. Nga i njëjti autor: “Kodikët”, në “Historia e popullit
shqiptar”, vëllimi I, botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë 2002, f. 351-353.
7. Shih më gjerësisht: AQSH, Fondi “Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, Dosja 14, Viti 1963,
fl. 1-3”, si dhe: Shaban Sinani, “Arkiva të hapur në shoqëri të hapur”, botim i DPA, Tiranë
2002, f. 118-125.
8. Po aty, AQSH, Fondi “Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, Dosja 14, Viti 1963, fl. 1-3”
9. Batiffol Pierre, “Les manuscrits grecs de Berat d’Albanie et le Codex Purpureus F”, Paris
1886, p. 5-36.
10. Edoardo Crisci, “Vangelo di Matteo e Marco”, botuar në “I Vangeli dei Popoli”, edizioni
Rinnovamento nello Spirito Santo, Biblioteca Apostolica Vaticana, Roma 2000, p. 127.: „Quanto
al luogo di origine del manoscritto, in mancanza di dati oggetivi si è ipotizzato – sia pur
cautamento – che possa trattarsi della regione siro-palestinese, considerate le cospicue
grafiche tra „Beratinus“ i già ricordati „Rossanensis“, „Sinopensis“, „Codice N“ e „Genesi di
Vienna“, tutti manoscriti che in quell’ambito, appunto, si ritengono prodotti, forse adirittura nel
medesimo laboratorio di copia …“. Një mendim të ndërmjetëm ka shprehur Aleks Buda: „Një
analizë paraprake lejon të thuhet se „Kodiku i Purpurt i Beratit“ ka disa lexime teksti, që janë
të veçantë për të; në formimin e tekstit të tij kanë kontribuar tradita të ndryshme, që lidhen
me Lindjen, me Sirinë, edhe me Perëndimin“, ar. cit. Shih edhe: „I codici purpurei“, në:
„Medioevo“, october 2000: „Tra questi figura una primizia assoluta – senz’altro un riguardo
all’ente organizzatore – il Codex Beratinus, il più antico manoscritto conservato in Albania, del
quale si erano perse le tracce da decceni“, p. 9.
11. Në „Veprat e apostujve“, toponimia e hapësirës biblike burimore përmban ndër të tjera:
Qipron (13), Selanikun (17), Athinën (17), Korintin dhe Efesin (18), Maqedoninë dhe Greqinë
(19), Maltën dhe Romën (28), si dhe Illyricumin (Romakëve, 15). Në periudhën që pasoi
paleokrishtërimin Berati dhe Ohri ishin kryeqendra të krishtërimit. Sipas një studimi të bullgarit
Trendafil Krstanov, Shën Klementi ka shkruar në Berat një palimpsest që ruhet në Vatikan
dhe që gabimisht për një kohë është konsideruar se ishte shkruar në Beograd: „El palimpsesto
bulgaro del Vaticano-el mas antiguo libro bulgaro y panoslavo“.
12. G. Morelli dhe A. Piazzoni, „I Vangeli dei Popoli”, Roma 2000, p. 6-21.
13. Sh. Sinani, E. Crisci, „I Vangeli dei Popoli“, f. 132.
14. Gjendet në: AQSH, “Urdhëri Jezuit” – Kolegji Saverian i Shkodrës, “Regjistër mbi inventarin
e materialit dokumentar arkivor, grumbulluar e sistemuar nga bashkëpunëtorët e Kolegjit
Saverian, përpiluar nga rektori i kolegjit Zef Valentini”, Dosja nr. 73, Viti 1929.
15. Anëshkrim në Kodikun e 27-të të Beratit, AQSH, Fondi 488.
16. Kosta Naçi, „Rreth “vendlindjes” së dorëshkrimeve mesjetare të Shqipërisë në gjuhën
greke“, botuar në “Shkenca dhe jeta”, nr. 127, janar 1991.
17. “Historiku i kodikëve”, AQSH, Fondi i DPA, V. 1972.
18. Qarkorja është nënshkruar nga krye-episkopi Paisi, në Tiranë, më 9/10/1956, dhe u është
përcjellë kishave e manastireve e evidencuar me nr. prot. 45/I. Origjinali ruhet në AQSH.
19. Ky fond u krijua në AQSH në vitet 1980 dhe njihet me emrin „Fondi 488“. Kontributi kryesor
për përpunimin e të dhënave themelore të dorëshkrimeve ungjillore që u bashkuan në këtë
koleksion i takon dijetarit Theofan Popa, autor i veprës „Katalogu i dorëshkrimeve kishtare
mesjetare të Shqipërisë“. Mbi bazën e studimeve të këtij autori, nga arkivistët e vendit, përgjatë
rreth dy-tri dekadave, u përgatitën pasaportat dhe inventari i kodikëve. Për përsosjen e mjeteve
të informimit dhe të kërkimit të dorëshkrimeve të „Fondit 488“ ka një ndihmesë të çmueshme
Kosta Naçi. Shih edhe: QEOFANIS POPA – ENAS SUGCPONOS IERAPOSTOLOS ,
BASILEIOU M. KASKANTAMI, EKDOSEIS HELAFOS, AQHNA.
20. Nuk ka ndonjë ndarje kriteriale ndërmjet kodikëve të këtyre institucioneve prej atyre të
“Fondit 488“. Vihet re se në „Fondin 488“ ka kryesisht dorëshkrime të letërsisë ungjillore në
gjuhën greke. Por nuk mungojnë edhe kodikë të shkruar në latinisht. Madje ka edhe kodikë që
i përkasin liturgjisë së kishës romane. Rasti më interesant është ai i „Kodikut të 83-të”, të
arkipeshkvisë së Shkodrës, që vlerësohet i shkruar në vitin 1341, me 173 fletë, në letër, në
një kohë historike kur dy kishat, pas skizmës së madhe të vitit 1054, ishin në konflikt të rreptë.
Kodiku përmban jetë shenjtorësh, është shkruar latinisht, dhe përfaqëson një vepër të Shën
Agostinit. Ndërsa “Kodiku i 91-të i Beratit”, dorëshkrim i shekullit të 18-të, me 84 fletë letre,
është një përkthim prej latinishtes në greqisht, kopjuar prej Joasafit të Beratit (Bubullimë e
Myzeqesë). “Kodiku i 91-të” përmban “zakone të mira” (hristoidhia). Ai paraqet interes edhe
për marrëdhëniet midis letërsisë ungjillore të kishës ortodokse me atë të kishës katolike.
21. Nga gr. “agios”-i shenjtë, shenjtërore. Shpesh ky term përdoret me kuptim të shtrembëruar,
madje edhe me trajtë gjuhësore të gabuar (hagjiografike, haxhiografike).
22. Pierre Batiffol, “Les manuscrits grecs de Berat d’Albanie et le Codex Purpureus F”,
Paris 1886, p. 6-8.
23. “Viti 403: Shë Chrysostomi (Shën Gjon Gojarti) internue n’Epir“ – në Fondi Arkivor “Urdhëri
Jezuit” – Kolegji Saverian i Shkodrës, “Regjistër mbi inventarin e materialit dokumentar arkivor,
grumbulluar e sistemuar nga bashkëpunëtorët e Kolegjit Saverian, përpiluar nga rektori i
kolegjit Zef Valentini”, AQSH, Dosja nr. 73, Viti 1929.
24. “Dell’uso di pergamenee purpuree in ambito librario si ha notizia certa solo a partire dal IV
secolo“ – Edoardo Crisci, në „I Vangeli dei Popoli“, op. cit. p. 131. „Il manoscritto é vergato in
maiuscula biblica, scrittura che si canonizza già nel corso del III secolo d. C.“ – po aty, p. 130.
Shih edhe: “The Birth of The Codex”, by Colin H. Roberts, The British Academy, 1983.
25. Roderic L. Mullen bën fjalë për një “shkollë vendëse të shkruesve”. Shih edhe Shaban
Sinani, “Kështjella e virtytit”, Tiranë 2001, f. 7-51.
26. Theofan Popa, „Katalogu i dorëshkrimeve kishtare mesjetare të Shqipërisë“, dorëshkrim,
AQSH, f.15. Më gjerësisht: Anthimi Aleksudhes, “Description abrégée et historique de la sainte
métropole de Belgrade, aujourd’hui Bérat”, 1868 – titulli cituar sipas Pierre Batiffoli-it;
Katologos tou en tais ierais ekklhsias ths sunoikias kastrou, polews Beratiou
ths mhtropolews Belegradwn euriskomenwn arcaiwn ceirografwn. Deltion ths
Istorikhs kai Eqnologikhs Etairias ths Ellados 5 (1900): 352-369 & plates 1-12, by
Alexoudes, Anthimi. Alexoudes saktëson se ç’ rrugë ka ndjekur dorëshkrimi, për aq sa i takon
periudhës historike të njohur.
27. “Le të shtojmë se edhe sot ky numër nuk ka mundur të rritet“, Aleks Buda, art. cit.; „Midis
tre kodikëve të rinj që u zbuluan atëherë, dy ishin kodikët e Beratit“; po aty.
28. Aleks Buda: „Shkenca vazhdon të interesohet për “Kodikun e Purpurt të Beratit“, si një
nga variantet më të lashtë të tekstit të Testamentit të Ri“, art. cit.
29. Guglielmo Cavallo, “I Vangeli dei Popoli“, p. 132.
30. Edoardo Crisci, duke argumentuar me vlera të paleografisë burimin kronologjik të “Kodikut
të Purpurt të Beratit”, vëren „una fase avanzata di svolgimento del canone: le lettere sono in
modulo grande e presentano un artificioso e studiato contrasto fra tratti assai spessi e tratti
sottilissimi; marcate appendici ornamentali, in forma quadratini e triangolazioni, completano
i tratti orizzontali e talora obliqui di alcune lettere, soprattutto gamma, delta, epsilon, pi, tau,
psi“, op. cit., p. 130.
31. Kolë Popa, “Ekspertizë e kampionëve të dy kodikëve të vjetër kishtarë”, dorëshkrim,
DPA, viti 1972, dosja 18, faqe 1-3.
32. Kathleen Matsushima & Bruce Rigdon, „Report of Codex“, AQSH, dorëshkrim, 2000.
33. Francesco D’Aiuto, në parathënien e veprës „I Vangeli dei Popoli“, duke vlerësuar rëndësinë
e ekspozitës jubilare të Fjalës së Shenjtë, veçon „soprattutto un prezioso manoscritto a
lungo considerato disperso e mai prima esposto dinanzi a uun pubblico intrenazionale, il
“Codex Purpureus Beratinus“ dell’Archivio di Stato di Tirana (Berat 1)“, p. XXV. Shih edhe:
„Codex B: The Gospels of the Peoples“, by Lucy Gordan, në „Antiquarian Book“, october
2000: „The Codex Purpureus Beratinus and its magnificent embossed silver binding, long
considered lost, on loan from the State Archives of Tirana and never before publicly exhibited
in the West“.
34. Francesco D’Aiuto, letër, arkivi i DPA, 2000.
35. “E Palit, romakëve“, 15: 14.

 

* Kodikët e Shqipërisë