XHUVANI ALEKSANDËR
✤ (I880-1S6I). Figurë naer më të nderuarat e historisë së shkollës e të shkencës shqiptare, veprimtar i shquarshoqëror e politik. Punoi tërë jetën me dashuri e ngulm, për mëkëmbjen e përparimin ‘e arsimit kombëtar, për lëvrimin e studimin e gjuhës shqipe, për kulturën shqiptare. Veprimtaria e tij nisi që në periudhën e Rilindjes Kombëtare dhe arriti zhvillimin më të madh pas Çlirimit.
Anëtar i Asamblesë Kushtetuese (dhjëtor 1945), deputet i , Kuvendit Popullor në një sërë legjislaturash, u zgjodh Nënkryetar i Presidiumit të tij për shumë vjet gjer në fund të jetës. I kreu studimet e iarta filoiogjike në Universitetin e Athinës. Dha mësim në shkollën e parë të mesme kombëtare, në Normalen e Elbasanit (dhjetor 1909). Historia dhe përparimi i kësaj shkolle dhe ndihmesa e rëndësishme që i dha ajo ngritjes dhe zhvillimit të arsimit tonë janë të lidhura ngushtë me veprimtarinë që shtjelloi ai për periudha të gjata kohe si mësues dhe si drejtor i saj. (1913-14, 1917-1920, 1922-1929, 1933-1938). Kreu n.ië punë të madhe e shumë të vlefshme për krijimin e pasurimin e letërsisë mësimore, pajisi shkollën me një tog tekstesh, të gjuhës, të letërsisë, të shkrimeve pedagogjike etj. Luftoi për një shkollë Kombëtare e laike, për përmirësimin e vijueshëm dbe ngritien e mëtejshme të saj. Pas Çlirimit dha një ndihmesë të rëndësisbme për zhvillimin e arsimit (1946-1951), për organizimin e drejtimin e jetës shkencore si drejtues i Seksionit të Gjuhës e të Letërsisë të Institutit të Studimeve të quajtur më vonë Instituti i Shkencave (janar 1947-shtator 1953) dhe si anëtar i Presidiumit të tij (1947-1957). Krahas arsimit, fushë themelore e veprimtarisë së Aleksandër Xhuvanit qe gjuhësia. Shtjelloi një veprimtari sistematike, të shumanshme. të gjerë e të frytshme si lëvrues e studiues : gjuhës shqipe. Puna e tij shkeneore u karakterirua nga një vështrim i qartë e objektiv i çështjeve. nga një njohje e gjerë e gjuhës shqipe. e mk turës gramatikore dhe e visarit leksikor të saj, nga lufta këmbëngulëse për një gjuhë shqipe sa më të pastër, të pasur e të paqortueshme, për të ngritur gjithnjë e më lart përpunimin e gjuhës letrare. Luftoi e punoi vijimisht për njësimin e gjuhës letrare të folur e të shkruar, për një gjuhë letrare të përbashkët për gjithë populiin shqiptar. Drejtoi hartimin e udhëzuesve të njëpasnjëshëm drejtshkrimorë (1949, 1951, 1954, 1956} që zgjeruan gjithnjë e më shumë rrethin e çështjeve që çelën rrugën për njësimin e plotë të drejtshkrimeve të shqipes më vonë.
Aleksandër Xhuvani gjatë gjithë jetës bëri luftë këmbëngulëse për pastërtinë e gjuhës shqipe, për pasurimin e saj në bazë të veçorive e të ligjeve që e karakterizojnë. Ky ka qenë filli që ka përshkuar tejembanë gjithë veprimtarinë e tij prej iëvruesi të shqipes. Më 1956 botoi posaçërisht librin «Për pastërtinë e gjuhës shqipe». Vetë ai kreu një punë me vlerë për pasurimin e gjuhës sonë letrare, sidomos për përpunimin e terminologjisë shqipe të mjaft degëve të dijes, sidomos të gramatikës, të letërsisë dhe të shkeneave pedagogjike. Ndihmoi shumë në veprimtarinë që nisi të shtjellohet në vendin tonë pas Çlirimit në fushën e terminologjisë, drejtoi punët e para që u bënë për terminologjinë shkollore. Shtjelloi edhe një veprimtari kërkimore të gjërë e të frytshme në fusha të ndryshme të gjuhës shqipe. Qe ndër studiuesit e parë të fjalëformimit, të morfologjisë e të sintaksës. Hartoi punime e studime ër kategori e çështje të ndryshme të gramatikës. Mund të përmenden punimet për pjesoren e paskajoren, monografia «Parafjalët», ‘Hartoi, në hashkëpunim me Eqrem Çabejnë dy trajtesat «Parashtesat» (1956) dhe «Prapashtesat e gjuhës shqipe» (1962), të cilat karakterizohen nga vështrimi i gjerë, sinkronik e diakronik, nga pasuria e madhe e të dhënave, e vëzhgimeve dhe e mendimeve që pasqyrojnë njohuritë e thella të A. Xhuvanit për leksikun e gjuhës shqipe e sidomos për leksikun popullor.
Qe njohësi më i mirë i visarit leksikor të gjuhës shqipe. Mblodhi me durim e pasion nga gjuha e popullit shumë fjalë e shprehje, të cilat u përpunuan pas vdekjes së tij në formë të një fjalori. Bëri një botim të dytë të sistemuar shkencërisht të «Fjalorit të gjuhës shqipe» të K. Kristoforidhit (1961) dhe i dha këtij fjalori një jetë të re. Dha një ndihmesë të vlefshme edhe për «Fjalorin e gjuhës shqipe» (1954). Një ndihmesë të mirë i ka dhënë leksikologjisë shqipe dhe teorisë e praktikës së leksikografisë sonë me shkrime e punime të ndryshme, me artikuj e recensione, ndër të cilat mund të përmenden «Kritikë mbi fjalorë të shqipes» (1934), «Çështja e fjalorit të gjuhës shqipe», (1957). Në një sërë shkrimesh dha mendime me vlerë për çështje të gramatikës historike e të leksikologjisë historike të shqipes. Një ndihmesë të vyer u solli ai studimeve për letërsinë tonë, e sidomos për letërsinë e vjetër dhe arbëreshe me tekstet, antologjitë, artikujt e recensionet që botoi. Më 1980 u botua vëllimi i parë i «Veprave» të A. Xhuvanit, që do të përfshijë 6 vëllime.
(M. D.)
Burime, referenca dhe shënime:
● Fjalori Enciklopedik Shqiptar (1985)
● Artikulli origjinal – Xhuvani Aleksandër
